του Νίκου Αβουκάτου
Στην απόκοσμη ομορφιά της... Καππαδοκίας, εκατοντάδες χιλιόμετρα μακριά, μας ταξιδεύουν τα «Μπουχάρια», οι εντυπωσιακές γεωμορφές που αποτελούν τους πιο πρόσφατους γεωλογικούς σχηματισμούς του Γεωπάρκου Γρεβενών - Κοζάνης, ενώ κατηγοριοποιούνται στα παλαιότερα πετρώματα της Ελλάδας.
«Ο σχηματισμός τους οφείλεται κυρίως στη διάβρωση, η οποία αφήνει τα ίχνη της πάνω τους και φροντίζει να χαρίζει εντυπωσιακές εικόνες. Η επίδραση του αέρα, του νερού, της θερμοκρασίας και της τεκτονικής, βοήθησε να μετακινηθούν βραχώδη τεμάχη από τους γειτονικούς ορεινούς όγκους και να μεταφερθούν σε χαμηλότερα υψόμετρα. Όταν αυτά βρέθηκαν πάνω σε χαλαρά ιζήματα, όπως άμμους και χαλίκια, λειτούργησαν προστατευτικά προς αυτά από τη διάβρωση, δημιουργώντας γεωμορφές που μοιάζουν με ψηλές καμινάδες», επισήμανε στη Greenagenda.gr η Άννα Μπατσή, Γεωλόγος M.Sc - Επιστημονική Υπεύθυνη Γεωπάρκου Γρεβενών – Κοζάνης.
Οι εντυπωσιακές γεωμορφές εντοπίζονται στην περιοχή των Καμβουνίων, στο ανατολικό τμήμα του Γεωπάρκου Γρεβενών - Κοζάνης. Προήλθαν από διαδοχικές πλημμύρες και διάβρωση, από χιλιάδες χρόνια πριν έως και σήμερα. Ο κορμός τους αποτελείται από εδαφικά υλικά και θραύσματα πετρωμάτων, ο οποίος προστατεύεται από μεγαλύτερα τμήματα βράχων, που βρίσκονται στην κορυφή και άντεξαν στη διάβρωση. Η μεγάλη ανάπτυξή τους στο ρέμα Ποταμιά παρουσιάζει το συνεχώς εξελισσόμενο τοπίο, ένα από τα νεότερα στην Ελλάδα.
Το Γεωπάρκο Γρεβενών – Κοζάνης αποτελεί το 6ο στην Ελλάδα, από τα 9, καθώς στις 22 Απριλίου 2021 ανακοινώθηκε η ένταξή του στο Παγκόσμιο Δίκτυο Γεωπάρκων UNESCO. Σήμερα υπάρχουν 213 Παγκόσμια Γεωπάρκα UNESCO σε όλον τον κόσμο, από 48 χώρες.
Εμπνευστής του Γεωπάρκου Γρεβενών – Κοζάνης ήταν η Δρ. Γεωλογίας Άννα Ράσσιου, η οποία με την επιστημονική της ομάδα μελέτησε πάνω από 45 χρόνια τη γεωλογία της ευρύτερης περιοχής της Δυτικής Μακεδονίας, καθώς συντονιστής φορέας του Γεωπάρκου αποτελεί η ΑΝΚΟ Δυτικής Μακεδονίας Α.Ε. – Αναπτυξιακός Οργανισμός Τοπικής Αυτοδιοίκησης.
Η έκτασή του είναι περίπου 2.500 km2, χωροθετείται εξ ολοκλήρου στη Δυτική Μακεδονία, εντός των διοικητικών ορίων πέντε δήμων: Γρεβενών (1.610 km2), Δεσκάτης (350 km2), Βοΐου (200 km2), Κοζάνης (180 km2) και Σερβίων (150 km2).
Στη περιοχή του Γεωπάρκου εντοπίστηκαν σημαντικά απολιθώματα από μαστόδοντες, μαμούθ, ελέφαντες, ρινόκερους, ιππάρια, μαχαιρόδοντες και πολλά άλλα είδη. Από τα σημαντικότερα ευρήματα ήταν οι μεγαλύτεροι χαυλιόδοντες στον κόσμο, μήκους 5,02 μέτρων, ενός μαστόδοντα (Mammut borsoni). Ένας γίγαντας, ηλικίας 25 ετών, με ύψος περί τα 3,5 μέτρα και βάρος μεγαλύτερο από 8 τόνους, Πλειοκαινικής ηλικίας (~3.000.000 ετών). Τα απολιθώματα εκτίθενται στο Παλαιοντολογικό Μουσείο Μηλιάς Γρεβενών.
Κατά τη διάρκεια των παγετώνων, οι ορεινοί όγκοι του Γεωπάρκου Γρεβενών – Κοζάνης, σμιλεύθηκαν από τις κινήσεις τους, ενώ οι πλημμύρες που ακολούθησαν από το λιώσιμο δημιούργησαν περιπαγετώδη περιβάλλοντα. Στα μεγαλύτερα υψόμετρα σχηματίστηκαν οι ορεινές κοιλάδες με τις αλπικές λίμνες (δρακόλιμνες), στις οποίες ζουν οι αλπικοί τρίτωνες (λίμνες Φλέγγα), ενώ στα χαμηλότερα δημιουργήθηκαν κατακλυσμικά φαράγγια, λόγω των απότομων και μεγάλης έντασης πλημμυρικών φαινομένων.
Ένας από τους εμβληματικούς γεώτοπους του Γεωπάρκου Γρεβενών – Κοζάνης, αποτελεί το φαράγγι της Πορτίτσας. Η δημιουργία του χρονολογείται στην τελευταία περίοδο των Παγετώνων, μία σχετικά πρόσφατη διεργασία (~12.000 χρ.). Η σημερινή γεωμορφολογία της κοιλάδας μαρτυρά ότι πιθανότερο να δημιουργήθηκε από την παρουσία μιας τεράστιας λίμνης και ενδεχομένως την απόθεση πάγου, με φυσικό εμπόδιο τον σκληρό ασβεστόλιθο του όρους Όρλιακα. Ο Βενέτικος ποταμός μαιανδρίζει σήμερα στην πλατιά κοίτη της κοιλάδας της Πορτίτσας και ξεγλιστρά από τα απόκρημνα τοιχώματα του φαραγγιού.
Προς το τέλος του Πλειστοκαίνου και συνεχίζοντας μέχρι και σήμερα οι πρόσφατες διαβρωτικές διεργασίες φρόντισαν για τον σχηματισμό των «Μπουχαριών». Οι πρώτοι άνθρωποι του Γεωπάρκου συνυπήρξαν με τους ελέφαντες, αφήνοντας πίσω τους πέτρινα εργαλεία Παλαιολιθικής και Νοελιθικής εποχής.
Ο Μέγας Αλέξανδρος διέσχισε το Γεωπάρκο από τον αρχαίο δρόμο, ερχόμενος από την Πέλλα, πρωτεύουσα της Μακεδονίας, με προορισμό τη Δωδώνη στην Ήπειρο.
Σε όλη την έκταση του Γεωπάρκου απαριθμούνται πάνω από 100 θέσεις αρχαιολογικού ενδιαφέροντος, καθώς στην Αιανή Κοζάνης υπάρχει το επισκέψιμο Αρχαιολογικό Μουσείο.
Ένα δισεκατομμύριο χρόνια πριν...
Τα πετρώματα του Γεωπάρκου Γρεβενών – Κοζάνης μαρτυρούν τη συγκρότηση και διάσπαση της αρχαίας ηπείρου της Παγγαίας. Χρονολόγηση που πραγματοποιήθηκε σε γρανοδιορίτη στην περιοχή της Δεσκάτης Γρεβενών προσδιορίζει ηλικία ~960 εκατομμύρια χρόνια. Τα αρχικά φαινόμενα της ρήξης της Παγγαίας σηματοδοτούν τη γέννηση της Ευρωπαϊκής και Αφρικανικής ηπείρου. Τα ιζήματα πλήρωσης της νεοσχηματισθείσας ρηξιγενούς λεκάνης είναι από τα πρώτα που σχηματίζονται στη θαλάσσια οδό της Τηθύος. Η εντυπωσιακή πολύχρωμη εμφάνιση των ιζημάτων αυτών, ξεδιπλώνεται στο πρανές του δρόμου στην περιοχή της Παλιουριάς Δεσκάτης, εξιστορώντας τα αρχικά στάδια της δημιουργίας του ωκεανού της Τηθύος.
Ο ωκεανός της Τηθύος αντιπροσωπεύεται από τα οφιολιθικά πετρώματα του Βούρινου και της Πίνδου. Οι οφιόλιθοι του Βούρινου διατηρούν μία πλήρη ωκεάνια λιθόσφαιρα, φιλοξενώντας γεώτοπους όπου έγινε ο πρώτος παγκοσμίως συσχετισμός των οφιολιθικών πετρωμάτων με τον σχηματισμό τους στις μεσοωκεάνιες ράχεις. Κύριο χαρακτηριστικό του Γεωπάρκου Γρεβενών – Κοζάνης αποτελεί η ένωση των τεκτονικών πλακών Ευρώπης και Αφρικής στην κοιλάδα του Μεσιού Νερού στον Βούρινο.
Η κοιλάδα του Μεσιού Νερού στον Βούρινο δημιουργήθηκε όταν πριν από 170 εκατ. χρ. η λιθόσφαιρα του ωκεανού της Τηθύος, συγκρούστηκε με την τεκτονική πλάκα της αρχαίας Ευρώπης. Το ίχνος αυτής της σύγκρουσης παραμένει στα βάθη της Κοιλάδας του Μεσιού Νερού και επεκτείνεται από το χωριό Παλαιόκαστρο στα βόρεια, έως το Χρώμιο και το μοναστήρι της Ζάβορδας στα νότια.
Ανατολικά της κοιλάδας βρίσκονται τα ανθρακικά πετρώματα, αντιπροσωπεύοντας τις αρχαίες ακτές της Ευρώπης, ενώ η δυτική πλευρά της αποτελείται από μανδυακά πετρώματα (οφιόλιθοι), ένα τμήμα της λιθόσφαιρας του ωκεανού της Τηθύος. Η διαφορετική χημική σύσταση των πετρωμάτων αποτυπώνεται στη βιοποικιλότητα της κοιλάδας. Κατά τη διάβρωση εκπλένονται τα στοιχεία από τα πετρώματα και συγκεντρώνονται στην κοιλάδα, δημιουργώντας το ιδιαίτερο, εξαιρετικά εύφορο υπέδαφος, υποστηρίζοντας την ύπαρξη τοπικών ενδημικών φυτών και εντόμων, μοναδικών στον πλανήτη.
Οι υπόγειες κινήσεις των συγκρουόμενων τεκτονικών πλακών, Ευρώπης και Αφρικής, σμίλευαν τη γεωμορφολογία του σημερινού Γεωπάρκου, δημιουργώντας τα βουνά της οροσειράς της Πίνδου, τα οποία ανυψώθηκαν από τις τεκτονικές διεργασίες που ακολούθησαν με την ταυτόχρονη συρρίκνωση και «καταστροφή» του ωκεανού τη Τηθύος.
Ειδικά τα εδάφη που προέρχονται από τα οφιολιθικά πετρώματα, αν και περιλαμβάνουν τοξικά στοιχεία, φιλοξενούν σπάνια ενδημικά είδη φυτών. Στα εδάφη αυτά οφείλονται τα πυκνά δάση πεύκης της Βάλια Κάλντα, της Βασιλίτσας και του Βούρινου, με την ιδιαίτερη χλωρίδα τους. Δάση που αποτελούν καταφύγιο άγριας ζωής, όπως αρκούδες, ζαρκάδια, αγριόχοιρους, λύκους, αγριόγατες κ.ά.
Ο Όρλιακας, ένα ασβεστολιθικό βουνό των Γρεβενών, ο οποίος πριν από 100 εκατ. χρόνια (Κρητιδική περίοδος) ήταν ύφαλος, στο οποίο έβρισκαν καταφύγιο πολλές αποικίες μικροσκοπικών οργανισμών (ρουδιστές) και κοραλλιών που αναπτύσσονται σε θαλάσσια ρηχά νερά. Η μελέτη των απολιθωμένων πλέον αυτών οργανισμών μαρτυρά τις περιβαλλοντικές συνθήκες στα τελευταία στάδια του ωκεανού της Τηθύος.
Η γεωλογική εξέλιξη της περιοχής, όπως αναπτύχθηκε παραπάνω, βασίζεται κυρίως στον ωκεανό της Τηθύος. Η Τηθύς ήταν τινανίδα κατά την ελληνική μυθολογία και μητέρα όλων των υδάτων της Γης. Το λογότυπο του Γεωπάρκου Γρεβενών – Κοζάνης αποτελεί και την περιγραφή του, που διαχωρίζει τις δύο ηπείρους, Ευρώπη και Αφρική.
Το Γεωπάρκο Γρεβενών – Κοζάνης φιλοξενεί ιδιαίτερη γεωποικιλότητα ηλικίας ενός δισεκατομμυρίου ετών. Αποτελεί ένα Γεωπάρκο που καθόρισε την ανάπτυξη της Θεωρίας των Τεκτονικών Πλακών. Ένα πάρκο γεωκληρονομιάς που βρίσκεται σε μία περιοχή υψηλής ιστορικής σημασίας. Στο Γεωπάρκο Γρεβενών – Κοζάνης εντοπίζονται προς το παρόν 119 γεώτοποι και 8 θεματικές γεωδιαδρομές, αναδεικνύοντας τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της κάθε περιοχής, συνδυάζοντας τη γεωλογία με τον πολιτισμό, την ιστορία, τη γαστρονομία, τη θρησκεία, την εκπαίδευση κ.ά.
«Το γεωλογικό υπόβαθρο του Γεωπάρκου Γρεβενών – Κοζάνης χαρακτηρίζεται από τα παλαιότερα πετρώματα της Ελλάδας, από πετρώματα που δημιουργήθηκαν κατά την εξάπλωση του ωκεανού της Τηθύος και τον σχηματισμό των ηπείρων Ευρώπης και Αφρικής, από ιζήματα βαθιάς θάλασσας και ηπειρωτικών περιθωρίων. Επίσης, σε μεγάλη έκταση εντοπίζονται οι πρόσφατοι γεωλογικοί σχηματισμοί που δημιουργήθηκαν στις ιζηματογενείς λεκάνες, κυρίως από τη δράση της τεκτονικής και της διάβρωσης των ορεινών όγκων που ανυψώθηκαν κατά τη σύγκρουση των τεκτονικών πλακών. Χαρακτηριστικό είναι η ύπαρξη σημαντικών παλαιοντολογικών ευρημάτων, προσδιορίζοντας το παλαιοπεριβάλλον της ευρύτερης περιοχής», ανέφερε στη Greenagenda.gr η Ντίνα Γκίκα, Γεωλόγος M.Sc – Υπεύθυνη Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων Γεωπάρκου.
