Η Εθνική Βιβλιοθήκη οικοδομήθηκε χάρη στη γενναιόδωρη χορηγία των αδελφών Μαρίνου, Παναγή και Ανδρέα Βαλλιάνου, με βάση τα αρχιτεκτονικά σχέδια του Θεόφιλου Χάνσεν και με την προσωπική επίβλεψη του Ερνέστου Τσίλερ, από το 1888 ως το 1903.
Στο κτίριο αυτό συγκεντρώθηκαν χειρόγραφα και βιβλία από δωρεές και αγορές με σκοπό τον εμπλουτισμό της Εθνικής Βιβλιοθήκης, αλλά και σημαντικότατο υλικό της Πανεπιστημιακής Βιβλιοθήκης, καθώς από το 1842 οι δύο αυτές βιβλιοθήκες συνυπήρχαν στον χώρο του Πανεπιστημίου.
Με τον τίτλο Θησαυροί της Εθνικής Βιβλιοθήκης εγκαινιάστηκε στις 4 Μαρτίου 1999 από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας κ. Κωστή Στεφανόπουλο μια μεγαλειώδης Εκθεση, στην κεντρική αίθουσα του αναγνωστηρίου της ΕΒΕ. Η Εκθεση αυτή σηματοδοτεί δύο καθοριστικά γεγονότα που αναφέρονται τόσο στην ιστορία του βιβλίου όσο και στην πορεία της ίδιας της ΕΒΕ. Δηλαδή, από τη μια πλευρά το κλείσιμο ενός τεράστιου κύκλου της χειρόγραφης και έντυπης πανανθρώπινης παράδοσης και από την άλλη, τη γνωστοποίηση κατά τον ευγενέστερο τρόπο των χρόνιων διοικητικών, χωροταξικών, οργανωτικών και οικονομικών προβλημάτων της.
Η Εκθεση, που περιλαμβάνει 266 εκθέματα, οργανώθηκε με σκοπό να παρουσιάσει αντιπροσωπευτικό τμήμα του ποικίλου βιβλιακού υλικού που θησαυρίζεται στην ΕΒΕ και το οποίο χρονολογείται από τον 9ο αιώνα. Αναφορικά με τα χειρόγραφα και τις αρχειακές συλλογές, η επιλογή ήταν μονόδρομος, σχετικά όμως με τον έντυπο πλούτο της, που προβάλλει την εξάπλωση της ελληνικής τυπογραφίας και την προαγωγή της ελληνικής γραμματείας στο πρωτότυπο και σε μεταφράσεις σε ολόκληρο τον δυτικό κόσμο, η οργάνωση του υλικού δεν ήταν εύκολη υπόθεση.
Ετσι, τα εκθέματα παρουσιάζονται κατανεμημένα στις εξής ενότητες: Ελληνικά χειρόγραφα (9ος – 19ος αιώνας), Αρχειακές Συλλογές (17ος – 19ος αιώνας), Αρχέτυπα (15ος αιώνας), Τα Ελληνικά Τυπογραφεία της Διασποράς και της καθ’ ημάς Ανατολής (16ος – 19ος αιώνας), η Εξάπλωση της Ελληνικής Τυπογραφίας στον Βορρά, Ελληνικές Εκδόσεις στα χρόνια του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, Σπάνια και Μοναδικά Αντίτυπα, Ελληνική Λογοτεχνία (19ος – 20ός αιώνας), Χαρτογραφία, Τύπος (εφημερίδες και περιοδικά) και Χαρακτική.
Τα πολύτιμα εκθέματα
Η Εκθεση ανοίγει με ένα βυζαντινό χειρόγραφο Ευαγγελιστάριο του 10ου αιώνα, σε μεγαλογράμματη γραφή, που προέρχεται από γνωστό καλλιγραφικό εργαστήριο της Κωνσταντινούπολης. Χρονολογημένο την ίδια εποχή είναι και ένα Τετραευάγγελο με σχόλια, σε γραφή μαργαριτόπλεχτη, με τέσσερις ολοσέλιδες μικρογραφίες των Ευαγγελιστών, το οποίο αποτελεί δείγμα της θαυμάσιας τέχνης και τεχνικής των αυτοκρατορικών βιβλιογραφείων. Στην ενότητα των χειρογράφων, που αριθμούν 48 εκθέματα, περιλαμβάνονται και η Θεολογία του Ευγένιου του Βουλγάρεως (1786), το αυτόγραφο της Φυσικής του Ρήγα Βελεστινλή (1790) και η Επιτομή της Γεωγραφίας του Στέφανου Κομμητά (1823-1826).
Ιδιαίτερο εικαστικό ενδιαφέρον έχει το Διδακτορικό δίπλωμα του Πανεπιστημίου της Πάδοβας, που δόθηκε στον Μάρκο Μαρούλη Βούλγαρη το 1677, και παρουσιάζεται στην ενότητα των αρχειακών συλλογών. Οπως, επίσης, ένα μονόφυλλο με δεκατρείς σφραγίδες των μονών του Αγίου Ορους, εν είδει Επιστολής που στάλθηκε στον Μεγάλο Διερμηνέα Αλέξανδρο Σούτσο, το 1799. Ξεχωρίζει επίσης η συλλογή χειρογράφων του Διονυσίου Σολωμού, όπως το ποίημα Εις τον θάνατον του Λόρδου Μπάιρον και Στίχοι προς τους Ελεύθερους Πολιορκημένους.
Από το αρχέτυπο υλικό της ΕΒΕ, πλουσιότερο από οποιαδήποτε άλλη ελληνική βιβλιοθήκη, εκτίθεται η πρώτη έκδοση των λατινικών Επιστολών του καρδινάλιου Βησσαρίωνα, που τυπώθηκαν στο Παρίσι, το 1471. Ενα βιβλίο είχε προσφερθεί στον Guillelmus Romanus με σκοπό να ευαισθητοποιήσει τους πρίγκιπες, ηγεμόνες και άλλους αξιωματούχους της Δύσης για την απελευθέρωση του ελληνικού χώρου από τους Τούρκους. Τεράστια καλλιτεχνική αξία έχει και η μικρογραφημένη έκδοση των Υμνων του βυζαντινού ποιητή Μιχαήλ Μάρουλου Ταρχανιώτη, που εκδόθηκε στη Φλωρεντία το 1497. Τις μικρογραφίες, που περιβάλλουν το κείμενο της πρώτης σελίδας, επιμελήθηκε ο διασημότερος μινιατουρίστας της Αναγέννησης, Attavante degli Attavanti, και το αντίτυπο πιθανότατα προοριζόταν για την οικογένεια των Μεδίκων.
Η εξάπλωση στον Βορρά
Τα δείγματα των ελληνικών τυπογραφείων που αριθμούν σε 36, χρονολογούνται από το 1486 ως το 1833, και αναδεικνύουν τις τυπογραφικές και εκδοτικές δραστηριότητες των Ελλήνων της Διασποράς και της καθ’ ημάς Ανατολής. Ανάμεσά τους ξεχωρίζει η Βατραχομυομαχία του 1486, που αποτελεί την πρώτη απόπειρα ίδρυσης ελληνικού τυπογραφείου στη Βενετία και η Θεραπευτική του Γαληνού (Βενετία, 1500), ένα από τα σπουδαιότερα δείγματα της ελληνικής τυπογραφικής τέχνης. Τα εκθέματα της ενότητας αυτής προβάλλουν, επίσης, την ιδιαίτερη φυσιογνωμία του ελληνικού βιβλίου για το ελληνικό κοινό, τόσο της χριστιανικής ορθόδοξης όσο και της κοσμικής λογοτεχνίας. Ωρολόγια, Μηναία, Τριώδια με τις χαρακτηριστικές πλούσιες εικονογραφήσεις και ερυθροτυπίες τους, μαζί με λεξικά, γραμματικές, εκδόσεις κλασικών και οπαδών του Διαφωτισμού, συνθέτουν τον αδιάκοπο ιστό της ιστορίας του ελληνικού βιβλίου.
Η εξάπλωση της ελληνικής τέχνης στον Βορρά, δηλαδή στις χώρες πέρα από τις Αλπεις, από την Αγγλία ως την Ισπανία, αντιπροσωπεύεται στην ΕΒΕ από πλήθος σημαντικών εκδόσεων που συμβολίζουν όχι μόνο τις απαρχές της ελληνικής τυπογραφίας στην Κεντρική Ευρώπη κυρίως, αλλά και την εδραίωση της διάδοσης της ελληνικής γραμματείας και της διδασκαλίας της ελληνικής γλώσσας στα μεγάλα πανεπιστημιακά συγκροτήματα, όπως της Οξφόρδης, της Σορβόννης, της Αλκαλά, του Λέιντεν και της καλβινικής Γενεύης. Από τις «πέρλες» αυτής της τυπογραφικής δραστηριότητας ξεχωρίζει η ελληνική βασιλική τυπογραφία της Γαλλίας, που συγκροτήθηκε με πρωτοβουλία του βασιλιά Φραγκίσκου Α’ (1544), με κύριους συνεργάτες του τον κρητικό καλλιγράφο Αγγελο Βεργίκιο και τον μεγάλο γάλλο ελληνιστή και τυπογράφο Ροβέρτο Στέφανο.
Ο ελληνικός Διαφωτισμός
Οι ελληνικές εκδόσεις στα χρόνια του Νεοελληνικού Διαφωτισμού αποτελούν ιδιαίτερα πλούσια συλλογή της ΕΒΕ, καθώς μεγάλοι δωρητές και συλλέκτες, από τους οποίους αγόρασε το κράτος για να εμπλουτίσει τη συλλογή της, είχαν δείξει ξεχωριστό ενδιαφέρον για την πνευματική δραστηριότητα της εποχής εκείνης. Δεν είναι μόνον η Γεωγραφία του Μελετίου (1728) και η Μαθητική οδός του Μεθόδιου Ανθρακίτη (1749) που μπορεί να θαυμάσει κανείς στην έκθεση, αλλά και η Απολογία του Ιώσηπου Μοισιόδακα (1780), σπάνιες εκδόσεις των κλασικών σε μετάφραση και σχόλια του Αδαμάντιου Κοραή, ο Ηθικός Τρίπους του Ρήγα Βελεστινλή, τα Στοιχεία Γεωγραφίας του Νικηφόρου Θεοτόκη (1804) και πολλά άλλα.
Κάθε μεγάλη ή και μικρή βιβλιοθήκη θησαυρίζει μοναδικά αντίτυπα, με την έννοια ότι μέσα στη διαχρονία οι βιβλιόφιλοι φρόντιζαν να χαρακτηρίζουν τα αντίτυπά τους με ποικίλους τρόπους και πέρα από τον θεματικό ιστό της συλλογής τους, όπως και να τα συνδέουν άμεσα με το όνομά τους. Αλλωστε, από όλα τα συλλεκτικά αντικείμενα τέχνης τα Χειρόγραφα και τα Εντυπα βιβλία είναι τα μόνα στα οποία κάθε παρέμβαση είναι απόλυτα θεμιτή. Ετσι, χειρόγραφες παρασελίδιες σημειώσεις, σχόλια σε κώδικες και έντυπα παρουσιάζουν μεγαλύτερο ενδιαφέρον χάρη, κυρίως, στην προσωπικότητα του σχολιαστή, παρά σε εκείνη του συγγραφέα. Πολλά βιβλία «κέρδισαν» τη σπανιότητά τους λόγω της τυπογραφικής ιδιοτυπίας και ανωνυμίας τους και όχι εξ αιτίας της ποιότητας των κειμένων. Αλλα πάλι έγιναν διάσημα για τα περίτεχνα βιβλιόσημα (ex libris) που τα χαρακτηρίζουν ή για τις πλουμιστές σταχώσεις τους. Και τέλος άλλα αναγνωρίζονται ως θησαυροί, καθώς με τις πλούσιες πολύχρωμες και χρυσοποίκιλτες μικρογραφίες τους, σηματοδοτούν το πέρασμα από το Χειρόγραφο στο Αρχέτυπο.
Χαρακτηριστικό δείγμα της ενότητας αυτής είναι η μικρογραφία που κοσμεί τη σελίδα τίτλου της Γραμματικής του Κ. Λάσκαρη (π. 1500), η οποία εκτελέστηκε από τον ίδιο τον Ντύρερ, για λογαριασμό ενός μεγάλου γερμανού βιβλιόφιλου και ελληνιστή.
Η ενότητα της λογοτεχνίας
Τα τριάντα έξι βιβλία, πρώτες εκδόσεις κατά κανόνα, που διαμορφώνουν την ενότητα Ελληνική Λογοτεχνία του 19ου και 20ού αιώνα, οριοθετούνται χρονολογικά από το 1824, με την έκδοση Η λύρα του Ανδρέα Κάλβου. Ακολουθεί αμέσως μετά, το 1825, η πρώτη έκδοση του Υμνου εις την Ελευθερίαν, του Διονυσίου Σολωμού, που τυπώθηκε στο Μεσολόγγι, στο τυπογραφείο του «Δ. Μεσθενέως». Αλλα δείγματα της γραμματειακής αυτής περιοχής είναι: η Κυρά Φροσύνη του Α. Βαλαωρίτη, Ο όρκος του Γ. Μαρκορή, Το ταξίδι μου του Γ. Ψυχάρη, Η λυγερή του Α. Καρκαβίτσα, η Στροφή του Γ. Σεφέρη και ο Νικηφόρος Θεοτόκης του Ν. Καζαντζάκη.
Η Χαρτογραφία, με χάρτες και άτλαντες, που έχει βαθιές ρίζες στην ελληνική πνευματική-καλλιτεχνική παράδοση, αντιπροσωπεύεται στην Εκθεση με πλούσιο υλικό, στο οποίο προτάσσεται η Γεωγραφία του Κλαύδιου Πτολεμαίου. Ακολουθούν οι πρωτεργάτες της χαρτογραφικής επιστήμης, όπως ο Μερκάτωρ, ο G. F. Camocio με το Ιζολάριό του, ο Μ. Boschini, με τις εντυπωσιακές εικονογραφήσεις των νησιών του Αρχιπελάγους και της Κρήτης και πολλοί άλλοι.
Οι ημερήσιες και περιοδικές ειδήσεις, δηλαδή, οι Εφημερίδες και τα Περιοδικά, χρονολογούνται στη συλλογή της ΕΒΕ από το 1811. Τότε, δηλαδή, που πρωτοκυκλοφόρησε ο Λόγιος Ερμής στη Βιέννη, με εκδότες τους Α. Γαζή, Θ. Φαρμακίδη, Κ. Κοκκινάκη και με την παρόρμηση του ίδιου του Α. Κοραή. Αλλά και ο Φιλολογικός Τηλέγραφος (1817-1829), τα Ελληνικά Χρονικά (1824-1826), ο Φίλος του Νόμου (1824-1827), ο Αιών (1838-1888), το Σκριπ και ο Ρωμηός, ξαναζωντανεύουν μια καθαρά λόγια εποχή της ελληνικής δημοσιογραφίας.
Τέλος, την Εκθεση κλείνει η Χαρακτική, ξυλογραφίες, χαλκογραφίες και λιθογραφίες, από τα χρόνια του Ντύρερ και του Παράκελσου ως τους μεγάλους Ελληνες καλλιτέχνες της έντυπης αναπαραγωγής της εικονογράφησης, του Λυκούργου Κογεβίνα (Τα καράβια του Αιγαίου, 1938), του Δημητρίου Γαλάνη (Οιδίπους Τύραννος, 1955) και του Γιάννη Κεφαλληνού (Το Παγώνι, 1943).
Η Εκθεση θα ολοκληρώσει τον χρόνο της (4 Απριλίου 1999), ωστόσο, στη μνήμη των επισκεπτών και του φιλαναγνωστικού κοινού θα μείνει ως ζωηρή υπενθύμιση ο «Θησαυρός». Δηλαδή ο τόμος-κατάλογος που συνοδεύει την Εκθεση, με εισαγωγικά σημειώματα στην κάθε ενότητα και με εκτενή βιβλιογραφικά και βιβλιοφιλικά σχόλια για κάθε λήμμα, που υπογράφονται από τον Β. Κρεμμυδά, την Καίτη Κορδούλη, τον Κ. Λάππα, τον Τρ. Ε. Σκλαβεντίτη, τον Γ. Κόκκωνα, την Πέγκυ Μοσχονά και τον αρθρογράφο. Πρόκειται, πράγματι, για ένα υπόδειγμα της τέχνης της ελληνικής τυπογραφίας, αντάξιο της ιστορίας του ελληνικού βιβλίου και της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος.
Ο κ. Κ. Σπ. Στάικος είναι αρχιτέκτων εσωτερικών χώρων, ιστορικός του βιβλίου.
