Τι συμβαίνει με τους άντρες; Σε ολόκληρο το δυτικό κόσμο τα στατιστικά είναι ανησυχητικά: αυξανόμενα ποσοστά ανδρών εγκαταλείπουν την αγορά εργασίας, πεθαίνουν από υπερβολική χρήση ναρκωτικών, από αλκοόλ ή από αυτοκτονίες.
Το φαινόμενο των “θανάτων από απόγνωση” αφορά κυρίως τους άνδρες, η έξαρση των οπιοειδών φαρμάκων στις ΗΠΑ επηρεάζει κυρίως τους άνδρες, η άνοδος της ακροδεξιάς σε πολλές χώρες οφείλεται σχεδόν αποκλειστικά σε άνδρες, η εμφάνιση ενός νέου, ακραίου μισογυνισμού που υποστηρίζεται από ίνφλουενσερ και απατεώνες του διαδικτύου εξαπλώνεται κυρίως σε ευάλωτους νεότερους άνδρες.
Τι σημαίνουν όλα αυτά; Υπάρχει πρόβλημα; Υπάρχει και μάλιστα μεγάλο, λέει ο Ρίτσαρντ Ριβς του Brookings Institute, που έγραψε ένα ωραίο βιβλίο για το θέμα.
Στο “Of Boys and Men” ο Ριβς εξηγεί το πως οι ραγδαίες κοινωνικές αλλαγές των τελευταίων δεκαετιών και η οικονομική χειραφέτηση των γυναικών έχουν οδηγήσει σε μια “χαμένη γενιά” ανδρών, που μοιάζουν να έχουν χάσει κάπου τη μπάλα.
Το βασικό επιχείρημα του Ριβς είναι ότι την ώρα που ο ρόλος της γυναίκας επεκτάθηκε για να συμπεριλάβει εκτός από τη φροντίδα και την οικονομική ενίσχυση της οικογένειας, ο ρόλος του άνδρα, που περιλάμβανε την οικονομική ενίσχυση, δεν επεκτάθηκε για να συμπεριλάβει και μέρος της φροντίδας.
Ο ρόλος της γυναίκας στην οικογένεια και στην κοινωνία αναβαθμίστηκε, λέει, αλλά ο ρόλος του άνδρα αποδυναμώθηκε. Παλιά οι άνδρες ήξεραν ότι είναι οι κουβαλητές της οικογένειας, ήξεραν ποιο είναι το χρέος και ο ρόλος τους και αυτό ήταν κομμάτι της ταυτότητάς τους. Τώρα όμως δεν είναι οι μόνοι κουβαλητές της οικογένειας.
Οι γυναίκες μπορούν μια χαρά να κουβαλάνε κι αυτές (στις ΗΠΑ το 41% των νοικοκυριών υποστηρίζεται οικονομικά κυρίως από γυναίκες).
Οπότε ο ρόλος του άνδρα δεν συμπληρώθηκε από κάτι άλλο, λέει ο Ριβς, -και μένει θολός. Αυτό το κενό είναι ο πυρήνας των περισσότερων φαινομένων που σήμερα χαρακτηρίζονται ως “τοξική αρρενωπότητα“, λέει.
Η παραδοσιακή οικογένεια ήταν ένα επιτυχημένο μοντέλο επειδή βασιζόταν σε μια ξεκάθαρη διάκριση των υποχρεώσεων. Το προβληματάκι ήταν ότι αυτό γινόταν με την επιβολή της απόλυτης εξάρτησης των γυναικών από τους άνδρες τους, οι οποίοι είχαν το μονοπώλιο της οικονομικής ισχύος (και, ως εκ τούτου, της ελευθερίας να φύγουν όποτε θέλουν).
Παράλληλα -και αυτό σπάνια τονίζεται- το μοντέλο της παραδοσιακής οικογένειας δέσμευε και τους άντρες σε ένα ρόλο και ένα μοντέλο ζωής και σχέσης με την οικογένεια και τα παιδιά το οποίο ήταν ανελαστικό και ασφυκτικό.
Όπως και να ‘χει, μετά από αγώνες και επαναστάσεις, αυτό το μοντέλο έσπασε. Δεν υφίσταται πια ως θέσφατο στον ανεπτυγμένο κόσμο, και υποχωρεί γρήγορα και στον αναπτυσσόμενο. Το πρόβλημα είναι ότι οι άνδρες δεν έχουν αντικαταστήσει εκείνη, την προηγούμενη, σκληρά καθορισμένη ταυτότητα, με κάτι άλλο.
Ο Ριβς αναλύει μια σειρά από εκφάνσεις της κοινωνικής αλλαγής που συντελείται, ειδικά στους τομείς της εκπαίδευσης και της εργασίας, όπου υπάρχουν δύο χάσματα -ένα που κλείνει, και ένα που ανοίγει.
Εξηγεί με εξαντλητικά στοιχεία το πώς τα αγόρια μένουν πίσω σε όλες τις εκπαιδευτικές βαθμίδες σε σχέση με τα κορίτσια και πως η διαφορά στις επιδόσεις τους μεγαλώνει.
Την ίδια ώρα, στην εργασία εξακολουθεί να υπάρχει μισθολογικό χάσμα (το οποίο οφείλεται σχεδόν αποκλειστικά στη μητρότητα) και υποεκπροσώπηση των γυναικών σε διάφορους κλάδους και στη διοίκηση, αλλά αυτές οι διαφορές σταδιακά μειώνονται.
Το προς τα πού πάει η τάση έχει σημασία. Τα κορίτσια μεγαλώνουν σε έναν κόσμο όπου θα έχουν περισσότερες ευκαιρίες από ό,τι είχαν οι μαμάδες τους, αλλά τα αγόρια μεγαλώνουν σε έναν κόσμο όπου πιστεύουν ότι θα έχουν λιγότερη δύναμη, αυτονομία και προοπτικές από ό,τι είχαν οι μπαμπάδες τους.
Το σπάσιμο της πατριαρχίας και η είσοδος των γυναικών στην αγορά εργασίας ήταν ένας κοινωνικός και οικονομικός θρίαμβος για την ανθρωπότητα, βεβαίως, μια εξέλιξη που είχε θεαματικά ευεργετικά αποτελέσματα για όλους.
Σχεδόν όλη η οικονομική ανάπτυξη των τελευταίων 50 χρόνων μπορεί να αποδοθεί στην είσοδο των γυναικών στην αγορά εργασίας. Όλα τα οικονομικά κέρδη των νοικοκυριών από το 1970 και μετά οφείλονται αποκλειστικά στην εργασία των γυναικών (στο ίδιο διάστημα τα εισοδήματα των ανδρών έχουν πρακτικά μειωθεί). Αν σήμερα στις ΗΠΑ δούλευαν όσες γυναίκες δούλευαν το 1970, η αμερικανική οικονομία θα ήταν $2 τρισ. μικρότερη.
Αυτή η θεαματική αλλαγή, ωστόσο, είχε και παράπλευρες, μη αναμενόμενες συνέπειες. “Μια από τις μεγάλες αποκαλύψεις που προήλθαν από το φεμινιστικό κίνημα”, γράφει ο Ριβς, “είναι το ότι οι άνδρες χρειάζονταν τις γυναίκες τους περισσότερο από ό,τι οι γυναίκες χρειάζονταν τους άντρες τους”.
Πράγματι, στην εποχή μας οι γυναίκες δεν χρειάζονται πια σώνει και καλά έναν σύζυγο για να ζήσουν μια πλήρη ζωή, αλλά από ό,τι αποδεικνύεται, το αντίστροφο δεν ισχύει εξίσου. Οι άνδρες που δεν είναι παντρεμένοι έχουν χειρότερη υγεία, μικρότερα ποσοστά συμμετοχής στην αγορά εργασίας και πιο αδύναμα κοινωνικά δίκτυα (λιγότερους φίλους και κοινωνικές επαφές). Σε έρευνα του 2016, το 47% των γυναικών συμφωνούσαν με το ότι “το να είμαι παντρεμένη είναι πολύ σημαντικό για εμένα”. Το αντίστοιχο ποσοστό των ανδρών ήταν 58%.
Οι γυναίκες είναι δύο φορές πιο πιθανό να ζητήσουν διαζύγιο από ό,τι οι άνδρες και, γενικά, εμφανίζονται πολύ πιο αυτάρκεις και ανθεκτικές απέναντι στις προκλήσεις του σύγχρονου κόσμου.
Το 2017 το ερευνητικό ινστιτούτο Pew, σε μια από τις έρευνές του, έκανε μια δύσκολη ερώτηση: “από όσα έχετε στη ζωή σας, τι σας δίνει νόημα, τι σας γεμίζει“; Οι απαντήσεις ήταν αποκαλυπτικές και έδειχναν ότι οι γυναίκες (στον δυτικό κόσμο, τουλάχιστον) βρίσκουν πολύ περισσότερο νόημα σε πολύ περισσότερα πράγματα, είναι πιο πολυσχιδή, περίπλοκα όντα, φέρουν πολλαπλές ταυτότητες ταυτόχρονα και, ως εκ τούτου, έχουν μια μεγαλύτερη ανθεκτικότητα.
Αν μια γυναίκα, λέει στο βιβλίο, έχει μια κακή ημέρα στη δουλειά, δεν την παίρνει απαραίτητα από κάτω, γιατί μπορεί να έχει ένα γεμάτο και αποδοτικό απόγευμα στο σπίτι με τα παιδιά. Αντίθετα, οι άνδρες είναι πιο μονοδιάστατες προσωπικότητες.
Και αποδεικνύονται πολύ, πολύ πιο ευάλωτοι. Αν χάσουν τη δουλειά τους, ας πούμε, η ταυτότητά τους δέχεται ένα τεράστιο, ίσως ανεπανόρθωτο πλήγμα.
Τι λύσεις προτείνονται στην εποχή μας για τους άνδρες; Ο Ριβς τα βάζει με αυτά που ο ίδιος αναγνωρίζει ως ιδεολογικά άκρα, λέγοντας ότι “η δεξιά” προτείνει ως λύση το να γυρίσει ο κόσμος προς τα πίσω, να επιστρέψουν οι γυναίκες στην κουζίνα και οι άνδρες στον πατροπαράδοτο ρόλο του κουβαλητή, όπως παλιά.
Ασφαλώς, όπως τονίζει και στο βιβλίο, αυτή η “make men great again” προσέγγιση εκτός από κωμικοτραγικά ουτοπική και ανέφικτη, θα ήταν και απολύτως καταστροφική για την παγκόσμια οικονομία και για την κοινωνική συνοχή. Στο άλλο άκρο των δικαιωματιστών και του φεμινισμού, δε, ο συγγραφέας κατακρίνει την αδιαφορία για το φαινόμενο και την σημασία του.
“Τόσους αιώνες έκαναν ό,τι ήθελαν οι άνδρες”, σου λέει, “ας μην γκρινιάζουν τώρα”. Πράγμα που ως ένα βαθμό στέκει. Όμως έτσι παραγνωρίζονται θεσμικά προβλήματα τα οποία θα μπορούσαν να επιλυθούν και να κάνουν τις συνέπειες της μετάβασης πιο ήπιες.
Ο Ριβς τα βάζει επίσης με τον όρο “τοξική αρρενωπότητα” γιατί, λέει, περνάει το μήνυμα στα αγόρια και τους άνδρες ότι έχουν μέσα τους κάτι κακό. Ότι είναι προβληματικά όντα και ότι φταίνε, ακόμα και για πράγματα που είναι θεσμικά προβλήματα. Τοξικό, όμως, δεν είναι το να είσαι άντρας -τοξική είναι η “manosphere“, αυτό το ιντερνετικό σύμπαν των influencers, ακροδεξιών πολιτικών και άλλων αγυρτών και σκιτζήδων που εκμεταλλεύονται αυτούς τους ευάλωτους άνδρες για να τους πουλήσουν συμπληρώματα διατροφής, εισιτήρια για ομιλίες και σεμινάρια, ή για να εξασφαλίσουν τις ψήφους τους.
Στην πραγματικότητα, λέει ο Ριβς, οι λύσεις που μπορούν να υλοποιηθούν στην πράξη είναι κυρίως θεσμικές και κοινωνικές.
Έρευνες έχουν δείξει, ας πούμε, ότι τα αγόρια ανταποκρίνονται πιο θετικά σε άνδρες δασκάλους και καθηγητές (ενώ τα κορίτσια ανταποκρίνονται το ίδιο ανεξαρτήτως του φύλου του καθηγητή), οπότε προτείνει κίνητρα για να συμμετάσχουν περισσότεροι άνδρες στην εκπαίδευση.
Επιπλέον, προτείνει κίνητρα για μεγαλύτερη συμμετοχή των ανδρών και σε άλλους κλάδους όπου υποεκπροσωπούνται, όπως οι υπηρεσίες φροντίδας και οι ανθρωπιστικές επιστήμες, καθώς μάλιστα αυτά είναι επαγγέλματα με εξασφαλισμένο μέλλον (λιγότερο ευάλωτα στις τεχνολογικές προκλήσεις από τα τεχνικά επαγγέλματα) και με μεγάλη ζήτηση -ειδικά στον τομέα της υγείας και της φροντίδας, καθώς ο παγκόσμιος πληθυσμός γερνάει.
Προτείνει, δε, και ένα μέτρο ρηξικέλευθο και κάπως αμφιλεγόμενο: τα αγόρια να ξεκινούν το σχολείο ένα χρόνο αργότερα από τα κορίτσια, καθότι οι καλά τεκμηριωμένες μεγάλες διαφορές στην ταχύτητα ανάπτυξης του εγκέφάλου των αγοριών από των κοριτσιών τα αναγκάζουν να μένουν πολύ πίσω από τις πρώτες τάξεις του δημοτικού κιόλας.
Πέρα από τις θεσμικές παρεμβάσεις, τις ποσοστώσεις και άλλα τέτοια μέτρα, όμως, το βασικό μήνυμα του βιβλίου προς τους άνδρες αναγνώστες του, που ανησυχούν για τον εαυτό τους και για τους γιους τους σε έναν κόσμο που μοιάζει να τους χρειάζεται ολοένα και λιγότερο, είναι το εξής: αντικαταστήστε την άχρηστη, παρωχημένη ταυτότητα του “άντρα-κουβαλητή-προστάτη” με μια άλλη, επίκαιρη, πολύτιμη και σπουδαία. Την ταυτότητα του μπαμπά.
Ο Ριβς υπογραμμίζει με στοιχεία ότι ο ρόλος του πατέρα είναι εξαιρετικά σημαντικός στην ανάπτυξη του παιδιού. Η βρεφική θνησιμότητα σε παιδιά που δεν έχουν όνομα πατρός στο πιστοποιητικό γέννησης τους είναι διπλάσια από αυτά που έχουν. Τα τρίχρονα που ζουν με το μπαμπά τους έχουν μεγαλύτερες γνωσιακές ικανότητες.
Και η αξία της πατρότητας δεν έχει σχέση με την πατροπαράδοτη σχέση του μπαμπά-κουβαλητή που φέρνει φαγητό στο σπίτι, βλέπει το παιδί μια ώρα την ημέρα και δεν έχει αλλάξει ούτε μια πάνα.
“Οι μπαμπάδες”, λέει, “είναι πρότυπα, τροφοί, δάσκαλοι, καθοδηγητές, έχουν πολλαπλούς ρόλους τους οποίους πολλοί σύγχρονοι άνδρες αρνούνται (ή δεν ξέρουν πως) να υιοθετήσουν”.