Με βάση την εγκύκλιο που εκδίδει κάθε χρόνο το Υπ. Υγείας της Ελλάδος αλλά και τα διεθνή πρότυπα, η εντομολογική επιτήρηση αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα συστατικά για την ορθή διαχείριση των κουνουπιών. Μέσω της εντομολογικής επιτήρησης εκτελούνται διάφορες ενέργειες που ως στόχο έχουν τη συγκέντρωση των απαραίτητων επιστημονικών δεδομένων για την παρουσία και δραστηριότητα των κουνουπιών (πχ χαρτογράφηση εστιών αναπαραγωγής, καταγραφή ειδών και πληθυσμών τους κ.α). Η διερεύνηση και επιστημονική επεξεργασία των δεδομένων αυτών συντελούν στη διαμόρφωση προτάσεων για την κατάρτιση ενός ολοκληρωμένου προγράμματος διαχείρισης των κουνουπιών. Η εντομολογική επιτήρηση συνεισφέρει επίσης και στην αξιολόγηση των προγραμμάτων καταπολέμησης των κουνουπιών που υλοποιούνται σε μια περιοχή, καθώς και στην εκτίμηση των επιπέδων όχλησης και της παρουσίας και διακύμανσης παθογόνων.
Η εντομολογική επιτήρηση και έρευνα σε μια περιοχή πρέπει να είναι συνεχής προκειμένου να παράγει αξιόπιστα και χρήσιμα δεδομένα τα οποία θα είναι άμεσα διαθέσιμα στους φορείς που εμπλέκονται στην διαχείριση των κουνουπιών (πχ Περιφέρεια, Δήμοι, Διευθύνσεις Υγείας κτλ).
Ως εκ τούτου, στο πλαίσιο ενός ενιαίου προγράμματος εντομολογικής επιτήρησης και αξιοποίησης των δεδομένων στη διαχείριση των κουνουπιών, προτείνονται οι εξής ενέργειες:
• Τοποθέτηση σταθερών σημείων παρακολούθησης της διακύμανσης πληθυσμών κουνουπιών και δειγματοληπτική ανίχνευση ιών στα κουνούπια (πχ ο ιός του Δυτικού Νείλου).
• Πιλοτική εφαρμογή καινοτόμων στρατηγικών διαχείρισης κουνουπιών όπως α) πρωτόκολλο για μείωση των εστιών ανάπτυξης κουνουπιών μέσω της στρατηγικής «πόρτα-πόρτα» (door-to-door) και β) η στρατηγική της εξαπόλυσης στείρων αρσενικών κουνουπιών (Sterile Insect Technique – SIT). Οι παραπάνω τεχνικές αναπτύχθηκαν και εφαρμόστηκαν για πρώτη φορά στην Ελλάδα από το Μπενάκειο Φυτοπαθολογικό Ινστιτούτο.
• Διοργάνωση σεμιναρίων εκπαίδευσης (εκπαίδευση εκπαιδευτών) για Γεωπόνους και Επόπτες Δημόσιας υγείας και άλλους επαγγελματίες του χώρου. Στόχος είναι η δημιουργία σωστά εκπαιδευμένων ατόμων προκειμένου να μπορούν να μεταφέρουν στο κοινό χρήσιμες συμβουλές για τη διαχείριση των κουνουπιών σε ατομικό και συλλογικό (πχ Δήμοι).
• Δημιουργία φυλλαδίου αποκλειστικά για μαθητές δημοτικού και καθολική διανομή του φυλλαδίου σε όλα τα δημοτικά σχολεία σε συνδυασμό με σεμινάρια/επισκέψεις σε σχολεία (συνδυασμός εκπαίδευσης εκπαιδευτών και φυλλαδίου).
Οι ενέργειες αυτές βοηθούν στην ορθή διαχείριση των κουνουπιών σε μια περιοχή και στην ανάπτυξη νέας τεχνογνωσίας σε Ευρωπαϊκό επίπεδο για την αποτελεσματικότερη διαχείριση των κουνουπιών και ειδικότερα των νέων ειδών (χωροκατακτητικών) όπως είναι πχ το Ασιατικό κουνούπι τίγρης. Τέλος, με τον τρόπο αυτό εξασφαλίζεται έμμεσα και η προστασία της δημόσιας υγείας από ασθένειες που μεταδίδονται από κουνούπια.
Προτεινόμενο Σχέδιο για την Εντομολογική παρακολούθηση κουνουπιών στο αστικό περιβάλλον
Ως γνωστό το αστικό περιβάλλον, λόγω των ανθρώπινων δραστηριοτήτων, αποτελεί ιδανική οικόθεση για την ανάπτυξη κουνουπιών. Τα δύο κυριότερα ανθρωπόφιλα είδη κουνουπιών που συναντάμε στα αστικά και ημιαστικά κέντρα της χώρας μας είναι το Culex pipiens (κοινό κουνούπι) και το είδος Aedes albopictus, γνωστό και ως “Ασιατικό κουνούπι τίγρης”. Η διαχείρισή τους είναι δύσκολη αφού οι προνύμφες αναπτύσσονται τόσο σε δημόσιους (πχ φρεάτια, ρέματα) όσο και ιδιωτικούς χώρους (πχ αυλές σπιτιών).
Ως εκ τούτου, το παρόν προτεινόμενο σχέδιο έχει ως στόχο να δώσει βασικές πληροφορίες στους αρμόδιους φορείς προκειμένου να εκτελείται σωστά η εντομολογική παρακολούθηση στο πλαίσιο των εγκεκριμένων έργων διαχείρισης κουνουπιών.
Πληροφορίες για τα είδη κουνουπιών
Aedes (Stegomyia) albopictus (Skuse 1894) (Diptera: Culicidae)
Γνωστό και ως “Ασιατικό κουνούπι τίγρης”, έχει καταγραφεί σε εγκατεστημένους πληθυσμούς σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας. Περισσότερες πληροφορίες μπορείτε να βρείτε εδώ https://www.conops.gr/category/kounoupi-tigrhs/ και εδώ https://www.conops.gr/aedes-stegomyia-albopictus-skuse-1895/.
Culex (Culex) pipiens Linnaeus 1758
Γνωστό και ως κοινό κουνούπι, έχει παγκόσμια εξάπλωση και είναι ανθρωπόφιλο.. Μία από τις σημαντικότερες ασθένειες που μπορεί να μεταδώσει και θεωρείται πρωταρχικής σημασίας διαβιβαστής είναι ο ιός του Δυτικού Νείλου. Περισσότερες πληροφορίες μπορείτε να βρείτε εδώ https://www.conops.gr/culex-culex-pipiens-linnaeus-1758/ και εδώ https://www.conops.gr/ios-deitikou-neilou/.
Εστίες αναπαραγωγής κουνουπιών
Στα ολοκληρωμένα προγράμματα διαχείρισης κουνουπιών το πιο σημαντικό βήμα είναι ο περιορισμός ή εξάλειψη των εστιών ανάπτυξής τους. Οι εστίες αναπαραγωγής κουνουπιών στο αστικό περιβάλλον είναι συνήθως τεχνικές εστίες (και σπανίως φυσικές) όπως βαρέλια, παλιά ελαστικά αυτοκινήτων, και γενικότερα οτιδήποτε μπορεί να συλλέξει νερό (πχ φρεάτια, δοχεία-ανθοδοχεία, μπουκάλια, πιατάκια γλαστρών, στέρνες, κουβάδες, κοιλότητες βράχων ή δένδρων κ.α.). Περισσότερες πληροφορίες για εστίες αναπαραγωγής κουνουπιών στην ιστοσελίδα https://www.conops.gr/κώνωψ-ο-σπιτικός/ και στην ετήσια Εγκύκλιο του Υπ. Υγείας
Εντομολογική παρακολούθηση-παγίδες
Όλοι οι τύποι παγίδων τοποθετούνται σε μέρη ώστε να γίνονται αντιληπτές από τα κουνούπια πχ σε μέρη προστατευμένα από τον ήλιο και τον αέρα, κοντά σε φυσικές ή τεχνητές εστίες ανάπτυξης κουνουπιών ή σε σημεία ανάπαυσής τους (π.χ. θάμνοι, δένδρα κ.α.). Τα σημεία αυτά πρέπει να είναι προστατευμένα από την εύκολη πρόσβαση ανθρώπων και ζώων (ιδανικά τα σημεία τοποθέτησης παγίδων, να είναι σημεία ελεγχόμενης πρόσβασης).
Πληροφορίες για την παρακολούθηση των πληθυσμών των κουνουπιών και των δύο τύπων παγίδων (ενήλικων κουνουπιών και αυγών) που προτείνονται συνοψίζονται στον Πίνακα 1. Επίσης προτείνονται οι ενδεδειγμένες ενέργειες για την εντομολογική παρακολούθηση (προτεινομένη συχνότητα εφαρμογής & περίοδος τοποθέτησης). Εφόσον δεν είναι δυνατή η πιστή εφαρμογή του συγκεκριμένου πρωτοκόλλου μπορεί εναλλακτικά να εφαρμοστεί με τις ελάχιστες απαιτήσεις (ελάχιστη συχνότητα εφαρμογής & περίοδος τοποθέτησης).
Παρακολούθηση ενηλίκων κουνουπιών
Βασική μέθοδος για την παρακολούθηση των πληθυσμών ενηλίκων κουνουπιών αποτελεί η σύλληψη τους με τη χρήση παγίδων που φέρουν προσελκυστικά μέσα. Τα χρησιμοποιούμενα προσελκυστικά είναι κάποια πηγή φωτός, μόνη της ή σε συνδυασμό με κάποιο χημικό ελκυστικό (CO2, οκτενόλη κ.α.), τα οποία είναι γενικά επιλεκτικά ως προς το είδος του κουνουπιού που θα προσελκύσουν. Αναλυτικότερα, για τον αστικό ιστό, προτείνεται για την παγίδευση των ενηλίκων κουνουπιών να χρησιμοποιηθούν παγίδες οι οποίες απαραιτήτως θα έχουν διοξείδιο του άνθρακα (CO2). Η κάθε παγίδα θα πρέπει να λειτουργεί σε σταθερή θέση για όλη τη διάρκεια του έτους, σε προστατευμένο και ιδανικά ελεγχόμενης πρόσβασης χώρο, με ρεύμα και η συλλογή θα γίνεται σε εβδομαδιαία βάση. Ειδικότερα για το CO2 συνιστάται η παροχή σταθερής ροής με τη χρήση φιάλης. Σε περίπτωση που δεν επιθυμείτε η συνεχόμενη χρήση παγίδων θα πρέπει η συχνότητα εφαρμογής & περίοδος τοποθέτησής του να είναι δύο φορές τον μήνα καθ’ όλη τη διάρκεια χρόνου.
Παγίδες ωοθεσίας για την παρακολούθηση του Aedes albopictus
Για το Ασιατικό κουνούπι τίγρης (Ae. albopictus) η παρακολούθηση με παγίδες ωοθεσίας θεωρείται ως μια αξιόπιστη, εύκολη και με χαμηλό κόστος ενέργεια. Οι παγίδες τοποθετούνται σε μερικώς ή πλήρως σκιαζόμενα μέρη κοντά στην επιφάνεια του εδάφους (όχι σε ύψος μεγαλύτερο από 50cm). Η τοποθέτηση των παγίδων ωοθεσίας σε μια περιοχή πρέπει να πραγματοποιείται κατά τρόπο ώστε οι παγίδες να απέχουν τουλάχιστον 100 μέτρα η μία από την άλλη, με σκοπό την κάλυψη όσο το δυνατόν μεγαλύτερης έκτασης σε διάφορα σημεία.
Οι παγίδες ωοθεσίας τοποθετούνται μία φορά το μήνα και λειτουργούν για επτά ημέρες και το διάστημα που θα επιλεγεί θα πρέπει να τηρείται κάθε μήνα με συνέπεια (μικρές ημερολογιακές αποκλίσεις της τάξης των 1-2 ημερών, γίνονται αποδεκτές) (περισσότερες πληροφορίες στον Πίνακα 1). Αναλυτικές οδηγίες για την ορθή χρήση παγίδων ωοθεσίας στην εντομολογική επιτήρηση χωροκατακτητικών ειδών κουνουπιών είναι διαθέσιμες στην ιστοσελίδα https://www.conops.gr/management-plans/ovitraps/.
Πίνακας 1. Πρόταση εντομολογικής παρακολούθησης με παγίδες
[Σύμφωνα με τις οδηγίες του European Centre for Disease Prevention and Control – ECDC (https://www.ecdc.europa.eu/en/publications-data/guidelines-surveillance-native-mosquitoes-europe) & LIFE CONOPS (https://www.conops.gr/sxedio-aedes-albopictus/) για ενήλικα και αυγά αντιστοίχως)
| 1Τύπος παγίδας | Στάδιο κουνουπιών | Πυκνότητα τοποθέτησης | Διάστημα τοποθέτησης-παρακολούθησης | Προτεινόμενη
2Συχνότητα εφαρμογής & ΠερίοδοΣ τοποθέτησης |
Ελάχιστη
2Συχνότητα εφαρμογής & ΠερίοδοΣ τοποθέτησης |
|
| 1Παγίδες εφοδιασμένες με διοξείδιο του άνθρακα (CO2) | Ακμαίο | 5 παγίδες /Δήμο
(κατ’ ελάχιστο) |
Ενδείκνυται η χρήση φιάλης CO2 | Εβδομαδιαίο | 2Συνεχόμενη από Απρίλιο-Νοέμβριο | 3Τρεις φορές τον μήνα καθ΄ όλο το έτος |
| Ενδείκνυται η χρήση ξηρού πάγου | 4 Μία ημέρα / εβδομάδα | |||||
| Ωοθεσίας | Αυγό | 5-10 παγίδες /Δήμο | 5Εβδομαδιαίο | Μια φορά τον μήνα από Μάρτιο-Δεκέμβριο | Μία φορά τον μήνα από Μάιο έως Οκτώβριο | |
Σημαντικές σημειώσεις επί του Πίνακα:
1 Οι τύποι παγίδων που προτείνονται κατά σειρά προτεραιότητας είναι: BG-sentinel, CDC (miniature ή light trap) (χωρίς να είναι απαραίτητη η χρήση του φωτός φως) και EVS trap.
2 Στο εβδομαδιαίο πρόγραμμα της προτεινόμενης συχνότητας οι παγίδες ακμαίων τοποθετούνται και λειτουργούν για επτά συνεχόμενες ημέρες (πχ τοποθέτηση την Παρασκευή και συλλογή δείγματος την επόμενη Παρασκευή, 4 μετρήσεις ανά μήνα).
3 Στην ελάχιστη συχνότητα τοποθετούνται και λειτουργούν για επτά συνεχόμενες ημέρες κάθε 10 ημέρες (3 μετρήσεις ανά μήνα). Στην περίπτωση αυτή το διάστημα και οι ημερομηνίες που θα επιλεγούν θα πρέπει να τηρούνται με συνέπεια.
4 Όταν δεν είναι εφικτή η χρήση φιάλης διοξειδίου του άνθρακα τότε η παγίδα τοποθετείται για μία μέρα με τη χρήση ξηρού πάγου. Στην περίπτωση αυτή η παγίδα τοποθετείται στις 17.00 και συλλέγεται στις 11.00 την επόμενη ημέρα. Στην περίπτωση της BG-sentinel ua πρέπει να χρησιμοποιούνται και άλλου τύπου προσελκυστικά πχ BG-lure (τεχνητό μείγμα ενώσεων προσομοίωσης ανθρώπινης μυρωδιάς). Τοποθέτηση και συλλογή κάθε εβδομάδα για την προτεινόμενη συχνότητα και κάθε 10 ημέρες για την ελάχιστη συχνότητα (δες και σημείωση Νο 3).
5 Στο εβδομαδιαίο πρόγραμμα της προτεινόμενης συχνότητας οι παγίδες ωοθεσίας τοποθετούνται και λειτουργούν για επτά συνεχόμενες ημέρες για τους μήνες από Μάρτιο-Δεκέμβριο (πχ τοποθέτηση την Παρασκευή και συλλογή δείγματος την επόμενη Παρασκευή, 1 μέτρηση ανά μήνα). Στην ελάχιστη συχνότητα η μόνη διαφοροποίηση είναι η περίοδος τοποθέτησης που είναι από Μάιο έως Οκτώβριο.
