Tag Archives: Λουδίας

(συνέχεια από το μέρος #1)

2) Ἐορδαία

Η Εορδαία ήταν το δυτικότερο μέρος του παλαιού Μακεδονικού Βασιλείου. Η σημασία της ήταν στρατηγική μιας και περιείχε δύο «κλεισούρες» της Εγνατίας οδού (μία ανατολική προς την Έδεσσα και το Κιρλί Δερβένι στα σύνορα με την Λυγκηστίδα) που επέτρεπαν τον έλεγχο αυτής της σημαντικής οδού και ήταν η μόνη περιοχή του παλαιού βασιλείου που συνόρευε με τις περισσότερες περιοχές της Άνω Μακεδονίας (με τη Λυγκηστίδα στα βόρεια, με την Ορεστίδα στα νοτιοδυτικά με την οποία επικοινωνούσε μέσω του στενού της Βλαχοκλεισούρας και με την Ελίμεια στα νότια).

Το όνομά της, όπως δείχνει το επίθημα -ια είναι παράγωγο και σημαίνει «η περιοχή των Εορδών», όπως η Θεσσαλία είναι «η περιοχή των Θεσσαλών». Οι Ἐορδοί ήταν το προμακεδονικό φύλο που κατοικούσε την περιοχή και ο Θουκυδίδης μας πληροφορεί πως κατά την Μακεδονική κατάκτηση οι Μακεδόνες εξόντωσαν σχεδόν όλο το φύλο, με τους λίγους επιζώντες να μεταναστεύουν στη Φύσκα της Χαλκιδικής.

[Θουκ. 2.99] τῶν γὰρ Μακεδόνων εἰσὶ καὶ Λυγκησταὶ καὶ Ἐλιμιῶται καὶ ἄλλα ἔθνη ἐπάνωθεν, ἃ ξύμμαχα μέν ἐστι τούτοις καὶ ὑπήκοα, βασιλείας δ᾽ ἔχει καθ᾽ αὑτά. [3] τὴν δὲ παρὰ θάλασσαν νῦν Μακεδονίαν Ἀλέξανδρος ὁ Περδίκκου πατὴρ καὶ οἱ πρόγονοι αὐτοῦ, Τημενίδαι τὸ ἀρχαῖον ὄντες ἐξ Ἄργους, πρῶτοι ἐκτήσαντο καὶ ἐβασίλευσαν ἀναστήσαντες μάχῃ ἐκ μὲν Πιερίας Πίερας, οἳ ὕστερον ὑπὸ τὸ Πάγγαιον πέραν Στρυμόνος ᾤκησαν Φάγρητα καὶ ἄλλα χωρία （καὶ ἔτι καὶ νῦν Πιερικὸς κόλπος καλεῖται ἡ ὑπὸ τῷ Παγγαίῳ πρὸς θάλασσαν γῆ）, ἐκ δὲ τῆς Βοττίας καλουμένης Βοττιαίους, οἳ νῦν ὅμοροι Χαλκιδέων οἰκοῦσιν: [4] τῆς δὲ Παιονίας παρὰ τὸν Ἀξιὸν ποταμὸν στενήν τινα καθήκουσαν ἄνωθεν μέχρι Πέλλης καὶ θαλάσσης ἐκτήσαντο, καὶ πέραν Ἀξιοῦ μέχρι Στρυμόνος τὴν Μυγδονίαν καλουμένην Ἠδῶνας ἐξελάσαντες νέμονται. [5] ἀνέστησαν δὲ καὶ ἐκ τῆς νῦν Ἐορδίας καλουμένης Ἐορδούς, ὧν οἱ μὲν πολλοὶ ἐφθάρησαν, βραχὺ δέ τι αὐτῶν περὶ Φύσκαν κατῴκηται, καὶ ἐξ Ἀλμωπίας Ἄλμωπας. [6] ἐκράτησαν δὲ καὶ τῶν ἄλλων ἐθνῶν οἱ Μακεδόνες οὗτοι, ἃ καὶ νῦν ἔτι ἔχουσι, τόν τε Ἀνθεμοῦντα καὶ Κρηστωνίαν καὶ Βισαλτίαν καὶ Μακεδόνων αὐτῶν πολλήν. τὸ δὲ ξύμπαν Μακεδονία καλεῖται, καὶ Περδίκκας Ἀλεξάνδρου βασιλεὺς αὐτῶν ἦν ὅτε Σιτάλκης ἐπῄει.

Ο τύπος που μας δίνει ο Θουκυδίδης Ἐορδία είναι γλωσσολογικά ορθότερος (Θεσσαλ-ός > Θεσσαλ-ία, Βοιωτ-ός > Βοιωτ-ία άρα Ἐορδ-ός > Ἐορδ-ία). Οι νέοι Μακεδόνες κάτοικοι δεν ονομαζόταν Ἐορδοί, αλλά Ἐορδαίοι και Ἐορδέστες. Το κύριο χαρακτηριστικό της περιοχής είναι οι λίμνες της: Βεγορίτιδα/Βοκέρια (Όστροβο) είναι η μεγαλύτερη και οι μικρότερες είναι η Χειμαδίτιδα και η λίμνη της Πέτρας. Για να κατατοπιστείτε στην γεωγραφία της Εορδαίας, παραθέτω τον Αυστριακό χάρτη του 1904 της περιοχής:

Υπογράμμισα την δυτική «κλεισούρα» της Εορδαίας (Κιρλί Δερβένι) και σας θυμίζω ότι στα αρχαία χρόνια, η Εγνατία περνούσε από την νοτιοανατολική όχθη της Βεγορίτιδος και όχι την βορειοδυτική. Η ανατολική «κλεισούρα» της Εορδαίας δεν φαίνεται στον χάρτη. Παραθέτω και την περιγραφή του Eugene Borza για την γεωστρατηγική θέση της Εορδαίας:

Στα ελληνιστικά χρόνια που ακολούθησαν τον θάνατο του Αλεξάνδρου, Μακεδόνες άποικοι μεταφέρθηκαν στην Χαονική Δασσαρήτιδα, δηλαδή στην περιοχή της σημερινής Κορυτσάς. Άποικοι από τα Μέγαρα της Ελιμείας ίδρυσαν τα Χαονικά Μέγαρα που αναφέρονται από τον Πλούταρχο στον Βίο του Πύρρου και, προφανώς, άποικοι από την Εορδαία ευθύνονται για το όνομα του ποταμού «Ἐορδαϊκός» (ο σημερινός Devoll) και για το τοπωνύμιο Κέλλιον (~ Κέλλη Εορδαίας, που φαίνεται να περιέχει τον Θρακο-Φρυγικό όρο *gwelna > *kella = «πηγή»). Γράφει ο Μιλτιάδης Χατζόπουλος γι΄αυτόν τον μακεδονικό εποικισμό της Δασσαρήτιδας (περιοχή του κάμπου της Κορυτσάς):

Ο ποταμός Εορδαϊκός παροχέτευε την πλέον αποξηραμένη λίμνη Maliq, στις όχθες της οποίας αναπτύχθηκε ένας σημαντικός ενεολιθικός (3η χιλιετία π.Χ.) αρχαιολογικός πολιτισμός που έχει συσχετιστεί (η φάση Maliq II) με την «έλευση των πρωτο-Ελλήνων». Ο αλβανός αρχαιολόγος Frano Prendi που εξέτασε τον ενεολιθικό πολιτισμό Maliq μας πληροφορεί ότι οι τότε κάτοικοι είχαν μια έντονη λατρεία του «νερο-πουλιού» (water-bird cult), η μορφή του οποίου απαντά σε πολλά ευρήματα (αγαλματίδια και ορνιθόμορφα βάζα).

Η πληροφορία αυτή με βοήθησε να καταλάβω γιατί οι Εορδαίοι ονόμασαν τον ποταμό Εορδαϊκό και, εν τέλει, πως ετυμολογείται -κατά την ταπεινή μου γνώμη- το όνομα Ἐορδοί. Το κύριο χαρακτηριστικό της λίμνης Βεγορίτιδος, αλλά και όλων των λιμνών της δυτικής Μακεδονίας (Καστοριά, Πρέσπες, Οχρίδα) είναι ο Ερωδιός. Πιστεύω πως οι προμακεδονικοί Εορδοί ονομάστηκαν έτσι διότι ζούσαν στις λίμνες της Εορδαίας «μαζί με τους Ερωδιούς», ακριβώς όπως οι Μολοσσοί Αρκτάνες ονομάστηκαν έτσι επειδή ζούσαν «μαζί με τις Αρκούδες» στην Πίνδο. Επομένως, πρέπει να εξηγήσω πως ο όρος ἐορδός είναι διαλεκτική παραλλαγή (ή ΙΕ συγγενής αν είναι φρυγικός) του όρου ἐρωδιός.

Ο ελληνικός όρος ἐρωδιός έχει ΙΕ καταγωγή και προέρχεται από την ρίζα *h1orHd-eh2 (όπου Η άγνωστο λαρυγγικό). Το λατινικό όνομα του πουλιού ardea και ο σερβο-κροατικός όρος roda = πελαργός προέρχονται από την ίδια ρίζα, όπως μας πληοροφορούν οι Mallory & Adams:

Η πορεία προς το ελληνικό ἐρωδιός περιλαμβάνει τρία βήματα:

1) Την μετάθεση του /o/ μεταξύ του /r/ και του λαρυγγικού *h1orHd-eh2 > h1roHd-eh2 ώστε να προκύψει το μακρό *ō (=ω).

2) Την φωνηεντοποίηση του αρκτικού λαρυγγικού *h1>e όπως στα *h1rudh-ros > ἐρυθρός και *h1leudh-ros > ἐλεύθερος:

*h1roHd-eh2 > *erōdā

3) Την αλλαγή του γένους της λέξης από θηλυκό σε αρσενικό με την αντικατάσταση του επιθήματος *-eh2 με το αρσενικό *-ios:

*erōd-ā > erōd-ios ~ ἐρωδιός

Ὀταν εξετάζουμε τους μακεδονικούς όρους Εορδοί, Εορδαία βλέπουμε ότι και οι δύο διατηρούν το αμτάθετο βραχύ /o/ και ότι ο δεύτερος όρος είναι παράγωγο του θηλυκού *Ἐόρδᾱ, όπως και η αναδομημένη ΙΕ ρίζα. Το αμετάθετο και βραχύ /o/ μπορεί να εξηγηθεί με δύο τρόπους:

α) ή δεν έγινε ποτέ η μετάθεση του βήματος (1) και με τον καιρό χάθηκε το λαρυγγικό: *h1orHd-eh2 > *h1ord-eh2

β) ή η μετάθεση έγινε κανονικά και κάποια στιγμή έγινε νέα μετάθεση  ἐρωδ- > ἐωρδ-, όπου το μακρό φωνήεν βρίσκεται πριν από συμφωνικό σύμπλεγμα που περιέχει ένηχο (r) και, επομένως, ο νόμος του Osthoff απαιτεί βράχυνση του μακρού φωνήεντος (λ.χ. ὁ βασιληύς > βασιλεύς, αλλά η γενική τοῦ βασιλῆος ~ βασιλέως).

Μία ανάλογη διαδικασία έγινε στην Κρήτη με το υποκοριστικό όνομα Πρωτεσίλας (< Πρωτεσίλαος) που απαντά επιγραφικά ως Πορτεσίλας (Πρωτ- > Πωρτ- > Πορτ-).

Επομένως δεν υπάρχει καμία γλωσσολογική ένσταση στο να θεωρήσουμε τον τύπο ἐορδός/ἐόρδᾱ(ς) σαν διαλεκτικές ποικιλίες του όρου ἐρωδιός. Το γεγονός ότι ο όρος απαντά ως εθνωνύμιο ενός λαού που ζούσε «μαζί με τους ερωδιούς» στις λίμνες της Εορδαίας, μαζί με το ότι οι Εορδαίοι άποικοι ονόμασαν Εορδαϊκό τον ποταμό, όπου κατά την ενεολιθική περίοδο ο κόσμος λάτρευε τους ερωδιούς, νομίζω κάνει την ετυμολογική πρόταση πολύ πιθανή.

Κλείνω το θέμα με την παρουσίαση των αποικιών των ερωδιών σήμερα και με μια φωτογραφία του εντυπωσιακού λευκού ερωδιού. Παρατηρήστε την συγκέντρωσή τους στους υδροβιότοπους της δυτικής Μακεδονίας:

3) Ο ποταμός Λουδίας

Σύμφωνα με τον Πλούταρχο (De exilio, 603c), o Θεόκριτος ο Χίος λοιδόρησε τον Αριστοτέλη που δέχθηκε την πρόταση του Φιλίππου να γίνει δάσκαλος των αριστοκρατικών παίδων της Μακεδονίας λέγοντας ότι «άφησε την Ακαδημία του Πλάτωνα στην Αθήνα για να πάει να κατοικήσει στις προχοές (εκβολές) του Βορβόρου, προτιμώντας τον τρόπο ζωής (δίαιτα) του Φιλίππου και του Αλεξάνδρου». Σύμφωνα με τον Πλούταρχο, υπήρχε ένας ποταμός κοντά στην Πέλλα τον οποίο οι Μακεδόνες ονόμαζαν Βόρβορο.

Ἀριστοτέλην δὲ καὶ λελοιδόρηκε Θεόκριτος ὁ Χῖος, ὅτι τὴν παρὰ Φιλίππῳ καὶ Ἀλεξάνδρῳ δίαιταν ἀγαπήσας

εἵλετο ναίειν
ἀντ᾽ Ἀκαδημείας Βορβόρου ἐν προχοαῖς.
ἔστι γὰρ ποταμὸς περὶ Πέλλην, ὃν Μακεδόνες Βόρβορον καλοῦσι.

Καμία άλλη πηγή δεν αναφέρει την ύπαρξη ενός ποταμού κοντά στην Πέλλα με το όνομα Βόρβορος = «λασπόνερα, βάλτος». Αυτό ώθησε τον Hammond να προτείνει την ύπαρξη ενός παραπόταμου του Αξιού που είχε την εκβολή του στην Λουδιακή λίμνη (= Βάλτος των Γιαννιτσών) δίπλα στην Πέλλα, ενώ ο Eugene Borza, αφού παρατήρησε ότι η λέξη βόρβορος = λασπόνερα είναι ηχητικά όμοια με τη λέξη βάρβαρος (δηλαδή υπονοεί πως ο Θεόκριτος εννοούσε «άφησε την Αθήνα για τους βαρβάρους»), λέει πως μπορεί ο Πλούταρχος να έκανε λάθος, μιας και ο Αριστοτέλης δίδαξε στην Μίεζα (κοντά στη Νάουσα), επομένως ο ποταμός Βόρβορος πρέπει να αναζητηθεί κάπου εκεί.

Αν με ρωτούσατε μέχρι πέρυσι θα σας έλεγα ότι ο Πλούταρχος έκανε λάθος, δηλαδή δεν υπήρχε κάποιος ποταμός  με όνομα Βόρβορος, απλώς ο όρος βόρβορος = «λασπόνερα» ήταν αναφορά στην ελώδη Λουδιακή λίμνη. Φέτος συνειδητοποίησα ότι ο ποταμός Βόρβορος υπήρχε πάντοτε, απλώς είχε ένα άλλο όνομα με την ίδια σημασία.

Πρώτα από όλα λίγη γεωγραφία. Κατά την αρχαιότητα, ο Θερμαϊκός κόλπος είχε δύο μυχούς. Ο ανατολικός μυχός της Θεσσαλονίκης είναι αυτός που υπάρχει μέχρι σήμερα, ενώ κάποτε υπήρχε και ένας δυτικός μυχός που έκανε την Πέλλα σχεδόν παραθαλάσσια πόλη. Αυτός ο δυτικός μυχός ήταν σημείο εκβολής τριών ποταμών: του Αλιάκμονα, του Λουδία και του Αξιού. Αυτές οι τρεις κοντινές εκβολές μετέτρεψαν την περιοχή σε μια τεράστια αμμώδη ακτή, η οποία ονομαζόταν Ἀμαθία (= ἄμαθος) από τους Μακεδόνες και Ἠμαθίη από τον Όμηρο (το /η/ οφείλεται σε μετρική έκταση α>ᾱ>η, όπως το Εἰρέτρια για την Ἐρέτρια και το Οὔλυμπος για τον Ὄλυμπο). Με τον καιρό, οι προσχώσεις των ποταμών έκλεισαν τον μυχό μετατρέποντάς τον στην ελώδη Λουδιακή λίμνη, που στις αρχές του 20ου αιώνα ήταν γνωστή ως ο Βάλτος των Γιαννιτσών. Κατά την περίοδο 1928-1932 πραγματοποιήθηκε η αποξήρανσή της. Παραθέτω παρακάτω δύο χάρτες έναν που δείχνει την κατάσταση κατά τον 1° π.Χ. αιώνα και έναν που δείχνει την κατάσταση στις αρχές του 20ου.

Ο Λουδίας κατεβαίνει από την Αλμωπία και, όσο ακόμα υπήρχε η Λουδιακή λίμνη, είχε την εκβολή του στην δυτική όχθη αυτής. Η λίμνη ήταν το σημείο όπου ο Αλιάκμονας και ο Λουδίας συναντιόταν και, σύμφωνα με τον Ηρόδοτο που γράφει γύρω στο 435 π.Χ., το κοινό εκβολικό «ρέεθρον» που σχημάτιζαν οι δύο ποταμοί αποτελούσε το σύνορο της Μακεδονίδος (στα νότια) και της Βοττιαίας/Βοττιαιίδος (στα βόρεια).

[Ηρ. 7.127] ὡς δὲ ἐς τὴν Θέρμην ἀπίκετο ὁ Ξέρξης, ἵδρυσε αὐτοῦ τὴν στρατιήν. ἐπέσχε δὲ ὁ στρατὸς αὐτοῦ στρατοπεδευόμενος τὴν παρὰ θάλασσαν χώρην τοσήνδε, ἀρξάμενος ἀπὸ Θέρμης πόλιος καὶ τῆς Μυγδονίης μέχρι Λυδίεώ τε ποταμοῦ καὶ Ἁλιάκμονος, οἳ οὐρίζουσι γῆν τὴν Βοττιαιίδα τε καὶ Μακεδονίδα, ἐς τὠυτὸ ῥέεθρον τὸ ὕδωρ συμμίσγοντες. [2] ἐστρατοπεδεύοντο μὲν δὴ ἐν τούτοισι τοῖσι χωρίοισι οἱ βάρβαροι, τῶν δὲ καταλεχθέντων τούτων ποταμῶν ἐκ Κρηστωναίων ῥέων Χείδωρος μοῦνος οὐκ ἀντέχρησε τῇ στρατιῇ πινόμενος ἀλλ᾽ ἐπέλιπε.

Ο Ηρόδοτος είναι ο πρώτος που αναφέρει τον ποταμό Λουδία ως Λυδία, προφανώς διότι έτσι τον άκουσε από τους Μακεδόνες. Ο Στράβων αργότερα τον ονομάζει Λουδία, ενώ ο αθηναίος Αισχίνης Λοιδία.

[Αισχίνης, Περὶ τῆς Παραπρεσβείας, 124]

τίνες οὖν ἦσαν αἱ ἀπάται, ταῦτα γὰρ τοῦ γόητος ἀνθρώπου, ἐξ ὧν εἴρηκε λογίσασθε. εἰσπλεῖν μέ φησιν ἐν μονοξύλῳ πλοίῳ κατὰ τὸν Λοιδίαν¹ ποταμὸν τῆς νυκτὸς ὡς Φίλιππον, καὶ τὴν ἐπιστολὴν τὴν δεῦρο ἐλθοῦσαν Φιλίππῳ γράψαι. ὁ μὲν γὰρ Λεωσθένης, ὁ φεύγων ἐνθένδε διὰ τοὺς συκοφάντας, οὐ δυνατὸς ἦν ἐπιδεξίως ἐπιστολὴν γράψαι, ὃν οὐκ ὀκνοῦσί τινες ἀποφαίνεσθαι μετὰ Καλλίστρατον τὸν Ἀφιδναῖον τῶν ἄλλων μάλιστα εἰπεῖν δύνασθαι: