Αφροδίτη (θεά του έρωτα)

εξώφυλλο: Η Αφροδίτη της Μήλου Louvre Museum, Public domain, via Wikimedia Commons

Η Αφροδίτη στην αρχαία Ελλάδα ήταν η αρχαία θεά της αγάπης, της ομορφιάς, της επιθυμίας και όλων των πτυχών της σεξουαλικότητας. Με την ομορφιά της μπορούσε να δελεάσει θεούς και ανθρώπους σε παράνομες σχέσεις. Γεννημένη στη Κύπρο από τα κομμένα γεννητικά όργανα του θεού Ουρανού, η Αφροδίτη είχε ευρύτερη επιρροή από την παραδοσιακή άποψη ως απλή θεά του έρωτα.

Λατρευόμενη από άνδρες, γυναίκες και αξιωματούχους, η Αφροδίτη διαδραμάτιζε ρόλο στο εμπόριο, τον πόλεμο και την πολιτική των αρχαίων Ελληνικών πόλεων. Επιπλέον, τιμάτο ως προστάτιδα εκείνων που ταξίδευαν στη θάλασσα και των εταίρων. Η αντίστοιχη Ρωμαϊκή θεότητα ήταν η Βένους/Venus.

Ο ευνουχισμός του Ουρανού από τον Κρόνο: τοιχογραφία του Τζόρτζιο Βασάρι και του Κριστόφανο Γκεράρντι, περ. 1560 (αίθουσα Cosimo I, Palazzo Vecchio) Giorgio Vasari, Public domain, via Wikimedia Commons

Γέννηση

Στη μυθολογία, η Αφροδίτη γεννήθηκε όταν ο Κρόνος ευνούχισε τον πατέρα του Ουρανό με δρεπάνι και έριξε τα γεννητικά όργανα στη θάλασσα από όπου αναδύθηκε η Αφροδίτη μέσα από τον αφρό. Σε άλλες εκδοχές, είναι κόρη του Δία και της Τιτανίδας Διώνης. Ο Ησιόδος υποστήριξε την πρώτη εκδοχή ενώ ο Όμηρος τη δεύτερη, με αποτέλεσμα να προκληθεί σύγχυση στους Έλληνες από την αντίφαση μεταξύ των δύο ιστορικών. Τότε ο Πλάτων επινόησε μια θεωρία για να συμφιλιώσει τους δύο αρχαίους συγγραφείς, υποδηλώνοντας ότι υπήρχαν στην πραγματικότητα δύο διαφορετικές θεές με το ίδιο όνομα, η μία αντιπροσώπευε (κατά την άποψή του) την αγάπη μεταξύ ανδρών και η άλλη την αγάπη μεταξύ ανδρών και γυναικών. Ο Πλάτων τις ονόμασε αντίστοιχα «Ουράνια Αφροδίτη» και «Αφροδίτη της Πανδημίας».

Γεννημένη στην Πέτρα του Ρωμιού (σύμφωνα με τον Ομηρικό μύθο) μια ακτή της Πάφου στην Κύπρο, η Αφροδίτη λατρεύτηκε ιδιαίτερα στην Πάφο ως θεά της γονιμότητας και πιθανή εξέλιξη της Φοινικικής θεάς Αστάρτης ή της θεάς Ιστάρ. Οι δύο περιοχές της Ελλάδας και της Εγγύς Ανατολής υπήρξαν τόποι έντονης πολιτιστικής ανταλλαγής πριν την αρχαϊκή περίοδο του 8^ου αιώνα π.Χ. και ίσως είναι σημαντικό ότι ο Ηρόδοτος π.Χ. αναφέρει ότι ο αρχαιότερος τόπος λατρείας της Αφροδίτης ήταν στον Ασκάλωνα της Συρίας. Είναι επίσης πιθανό η θεά να κατάγεται από μια εξ ολοκλήρου τοπική Κυπριακή θεότητα. Η ισχυρή σχέση με το νησί αποδεικνύεται με το κοινό της όνομα Κύπρις, που σημαίνει «της Κύπρου».

Σύμφωνα με την εκδοχή του Ησίοδου, η Αφροδίτη γεννήθηκε στα ανοιχτά των Κυθήρων από τον αφρό που δημιούργησαν τα γεννητικά όργανα του Ουρανού πέφτοντας στη θάλασσα μετά τον ακρωτηριασμό του από τον Κρόνο και με τη βοήθεια του Ζέφυρου ταξίδεψε μέχρι την Πάφο. Αρχαιολόγοι εντόπισαν κατάλοιπα ανδρικού μορίου στην τοποθεσία Κάβο Γκρέκο, εικάζοντας ότι συνδέονται με γενετικό υλικό του Ουρανού. Η ανακάλυψη αυτή αναζωπύρωσε τις αντιπαραθέσεις για τη γενέτειρα της Αφροδίτης.

Η γέννηση της θεάς και η συνακόλουθη σύνδεση με τη θάλασσα εκδηλώθηκε με την ύπαρξη πολλών παράκτιων ιερών αφιερωμένων σε αυτήν και με πολλά κοινά επίθετα όπως Αφροδίτη Πόντια (βαθιών υδάτων) και Αφροδίτη Εύπλοια (ασφαλούς πλεύσης). Η Αφροδίτη συνδέθηκε με τον φωτεινότερο πλανήτη, την Αφροδίτη, που ως πολύτιμη βοήθεια ναυσιπλοΐας, αποτελεί ακόμα μια σύνδεση με τους αρχαίους ναυτικούς.

**O εξαπατημένος Ήφαιστος «πιάνει στα πράσα» τον Άρη και την Αφροδίτη. (1827) του Alexandre Charles Guillemot**Indianapolis Museum of Art, Public domain, via Wikimedia Commons

Ήφαιστος & Άρης

Αναγκασμένη από την Ήρα να παντρευτεί τον όχι και τόσο πολύφερνο Ήφαιστο, τον κουτσό θεό της φωτιάς και της χειροτεχνίας, η Αφροδίτη ήταν άπιστη, έχοντας διαβόητες σχέσεις με τους θεούς Άρη, Ερμή και Διόνυσο. Η περιπέτεια με τον Άρη ήταν ίσως το πιο συγκλονιστικό από τα πολλά επεισόδια απιστίας που συνέβησαν μεταξύ των Θεών του Ολύμπου. Ο Ήφαιστος, ένας τρομερά έξυπνος σχεδιαστής και μηχανικός, κατασκεύασε ένα ειδικό χρυσό κρεβάτι για να παγιδέψει τη γυναίκα του. Όταν η Αφροδίτη και ο Άρης έκαναν έρωτα, ξεπήδησαν από το κρεβάτι χρυσές αλυσίδες που εγκλώβισαν τους γυμνούς θεούς. Η αμηχανία τους μεγάλωσε όταν ο θεός Ήλιος έστρεψε το έντονο φως του στο ζευγάρι, ώστε όλοι οι Ολύμπιοι να δουν την απιστία. Όταν τελικά απελευθερώθηκαν, ο Άρης κατέφυγε στη Θράκη και η Αφροδίτη στην Κύπρο.

Η Αφροδίτη θεωρείται μητέρα του Έρωτα, της Αρμονίας (με τον Άρη) του Αινεία (με τον Αγχίση) του Έρυκα βασιλιά της Σικελίας (με τον Βούτη τον Αργοναύτη) και του Πρίαπου (με τον Διόνυσο ή με τον Άδωνη). Η θεά είχε μια μεγάλη ακολουθία από μικρότερες θεότητες όπως η Ήβη (θεά της νιότης), οι Ώρες, η Δίκη, η Ειρήνη, η Θέμις, οι Χάριτες, η Αγλαΐα, η Ευφροσύνη, η Θάλεια, η Ευνομία, η Ευδαιμονία, ο Ίμερος (πόθος) και η Πειθώ.

Η Αφροδίτη συχνά αντιπροσώπευε την ενότητα και τη συγκατάβαση, καθώς και την ανάμειξη ή συγκατάβαση και αυτό εξηγεί την ταύτιση της θεάς, με τον πόλεμο και την πολιτική, πεδία όπου ανόμοιες ομάδες έπρεπε να συνεργαστούν. Ήταν επίσης προστάτιδα των αρχόντων της πόλης.

**Η Αφροδίτη ζητά από τον Ήφαιστο όπλα για τον Αινεία, νωπογραφία από τον Τζιοβάνι Μπατίστα Τιέπολο** Giovanni Battista Tiepolo, Public domain, via Wikimedia Commons

Τρωικός πόλεμος

Στη μυθολογία, η Αφροδίτη αναφέρεται ως εν μέρει υπεύθυνη για τον Τρωικό Πόλεμο. Στο γάμο του Πηλέα και της Θέτιδας, η Έρις (θεά της διαμάχης) πρόσφερε ένα χρυσό μήλο στην πιο όμορφη θεά. Η Ήρα, η Αθηνά και η Αφροδίτη διαγωνίστηκαν για το βραβείο και ο Δίας διόρισε τον Πάρι ως κριτή. Για να επηρεάσουν την απόφασή του, η Αθηνά του υποσχέθηκε δύναμη και αήττητο, η Ήρα πρόσφερε τις περιοχές της Ασίας και της Ευρώπης και η Αφροδίτη πρόσφερε την πιο όμορφη γυναίκα στον κόσμο. Ο Πάρις επέλεξε την Αφροδίτη και έτσι η νικήτρια θεά του έδωσε την όμορφη Ελένη της Σπάρτης. Ωστόσο, καθώς ήταν ήδη σύζυγος του Μενέλαου, η απαγωγή της Ελένης από τον Πάρι ανάγκασε τον Σπαρτιάτη βασιλιά να ζητήσει τη βοήθεια του αδελφού του Αγαμέμνονα και να στείλει εκστρατεία στην Τροία για να πάρει πίσω την Ελένη.

Ο Ησίοδος περιγράφει τη θεά ως «αφρογεννημένη» «χαμογελαστή» και τις περισσότερες φορές ως «χρυσή Αφροδίτη». Ομοίως, στην περιγραφή του Ομήρου για τον Τρωικό Πόλεμο στην Ιλιάδα, περιγράφεται ως «χρυσή» και «χαμογελαστή» ενώ υποστηρίζει τους Τρώες στον πόλεμο. Σε επεισόδια του πολέμου, η Αφροδίτη προστατεύει τον γιο της Αινεία από τον Διομήδη και σώζει το άτυχο Πάρι από την οργή του Μενέλαου.

**Αφροδίτη και Άδωνις (1729) του François Lemoyne** François Lemoyne, Public domain, via Wikimedia Commons

Αφροδίτη & Άδωνις

Μια από τις πιο διάσημες περιπέτειες της θεάς ήταν με τον όμορφο Άδωνη. Η Αφροδίτη, «τιμωρώντας» τη Σμύρνα ή Mύρρα (μετέπειτα μητέρα του Αδώνιδος) την έκανε να νιώσει μεγάλο έρωτα για τον Kινύρα, τον οποίο και παραπλάνησε, προκειμένου να ικανοποιήσει τον έρωτά της. Καρπός αυτής της ενώσεως υπήρξε ο Άδωνις, ο οποίος ήταν πολύ όμορφος από τη νηπιακή του ηλικία. Η θεά τον έκρυψε μέσα σε μία λάρνακα (κιβώτιο) που την έδωσε στην Περσεφόνη προς φύλαξη.

Ωστόσο, άλλη εκδοχή του μύθου, μας λέει ότι ο Kινύρας ήταν πατέρας της Σμύρνας. Όταν ανακάλυψε ότι παραπλανήθηκε και έσμιξε με την κόρη του, γεμάτος οργή και αποτροπιασμό την κυνήγησε για να τη σκοτώσει. Η Σμύρνα κατάφερε να ξεφύγει και έτρεξε προς τα βουνά. Εκείνος την πρόλαβε, σήκωσε το σπαθί του και ήταν έτοιμος να την αποκεφαλίσει, αλλά η Αφροδίτη, παρεμβαίνοντας, πρόλαβε και μεταμόρφωσε τη Σμύρνα στο ομώνυμο φυτό. Καθώς το σπαθί συνέχισε την τροχιά του και έκοψε την ήδη μεταμορφωμένη σε φυτό Σμύρνα, ξεπετάχτηκε από τον κορμό της ο Άδωνις. Τον πήρε τότε η θεά και τον παρέδωσε στην Περσεφόνη μέσα στην λάρνακα, όπως προαναφέρθηκε. Όταν η Περσεφόνη άνοιξε το κιβώτιο και αντίκρισε την ομορφιά του μωρού, αποφάσισε κρυφά να μην επιστρέψει τον Άδωνη. Έτσι, όταν εκείνος μεγάλωσε, αρνήθηκε να τον παραδώσει στην Αφροδίτη. Η τελευταία κατέβηκε στον Κάτω Κόσμο, όπου έμενε η Περσεφόνη μαζί με τον Άδη, για να λυτρώσει τον αγαπημένο της από την κυριαρχία του θανάτου.

Η θεϊκή «διαμάχη» που προέκυψε μεταξύ της θεάς του Έρωτα και της θεάς του Θανάτου, ρυθμίστηκε από τον Δία ως εξής: Ο Άδωνις να μένει το ένα τρίτο του χρόνου στον Κάτω Κόσμο με την Περσεφόνη, το άλλο τρίτο του χρόνου να μένει στον Επάνω Κόσμο με την Αφροδίτη και το εναπομείναν τρίτο, όπου επέλεγε εκείνος. Η Αφροδίτη χρησιμοποιώντας τη μαγική της ζώνη στην οποία ουδείς να αντισταθεί, κατάφερε να της αφιερώσει την επιλογή του.

Έτσι, ο Άδωνις περνούσε τα δύο τρίτα του χρόνου με την Αφροδίτη και το ένα τρίτο με την Περσεφόνη. Τελικά, μετά από χρόνια, ο ωραίος νέος σκοτώθηκε στη διάρκεια ενός κυνηγιού από έναν κάπρο. Η Αφροδίτη θρήνησε πικρά τον αγαπημένο της. Από το αίμα του Αδώνιδος πρόβαλαν για πρώτη φορά από το χώμα τα κόκκινα ρόδα – τριαντάφυλλα, ενώ από τα δάκρυα της θεάς φύτρωσαν οι ανεμώνες. Η Αφροδίτη παρακάλεσε τότε την Περσεφόνη να αφήνει τον Άδωνη να ανεβαίνει στη γη. Η Περσεφόνη δέχθηκε, και ο Άδωνις ανεβαίνει στη γη και μένει έξι μήνες με την Αφροδίτη, ενώ τους υπόλοιπους έξι μήνες μένει με την Περσεφόνη.

Επίθετα της Αφροδίτης – επικλήσεις

Όπως και με τις άλλες θεότητες, έτσι και η Αφροδίτη χαρακτηριζόταν σε επικλήσεις με διάφορα επίθετα:

Σχετικά με τη γέννησή της

Κυθηρία ή Κυθηρεία (από τα Κύθηρα – τόπος με τον οποίο συνδέεται η γέννησή της)

Παφία (από την Πάφο – τόπος με τον οποίο συνδέεται η γέννησή της)

Κύπρις, Κυπρογενής (από την Κύπρο – τόπος με τον οποίο συνδέεται η γέννησή της)

Αναδυομένη (χαρακτηρισμός που συνδέεται με τον τρόπο γέννησής της)

Αλιγενής (που γεννήθηκε στη θάλασσα)

Σχετικά με τη θέση των ναών ή θέσεων όπου έδρασε

Ερικυνή (από τη θέση του ναού της, κοντά σε ομώνυμο όρος στη Σικελία)

Κνιδία (από τη θέση του ναού της στην Κνίδο)

Κτήσυλλα (από τον ναό της στην Κω και την ιστορία της Κτήσυλλας)

Ακιδαλία (από την Ακιδαλία πηγή κοντά στον Ορχομενό, όπου οι Χάριτες έλουζαν την Αφροδίτη)

Ιδαλίη (από το ναό της στο Ιδάλιο της Κύπρου)

Αττικό κεραμικό αγγείο αρχές 4ου αιώνα π.Χ. με την Αφροδίτη μέσα σε κέλυφος από το νεκροταφείο Φαναγορία στη χερσόνησο του Ταμάν Joanbanjo, CC BY-SA 3.0 via Wikimedia Commons

Σχετικά με τον πόλεμο

Αρεία (του Άρη, του πολέμου)

Νικηφόρος (της νίκης)

Σχετικά με τη θάλασσα

Εύπλοια (που παρέχει ασφαλή πλεύση)

Ποντία (της θάλασσας, του πόντου)

Πελαγία (του πελάγους)

Εινάλια (της ακτής)

Επιλιμένια (του λιμανιού)

Σχετικά με τον έρωτα και τις σχέσεις

Εταίρα (πόρνη)

Πάνδημος (από τον Πάνδημο έρωτα, το χυδαίο, σε αντίθεση με τον Ουράνιο – πνευματικό έρωτα)

Ουρανία

Καλλίπυγος (με όμορφα οπίσθια)

Αμβολογήρα (που δεν γερνά)

Νυμφία

Ανδροφόνος

Άλλοι χαρακτηρισμοί και επίθετα

Σκωτία (του Σκότους)

Πειθώ

Ξένη

**Αφροδίτη του Καπιτωλίου** © José Luiz Bernardes Ribeiro

Αφροδίτη στις τέχνες

Η γέννηση της Αφροδίτης από τη θάλασσα (ίσως η πιο διάσημη που απεικονίζεται στη βάση του θρόνου του μεγάλου αγάλματος του Δία στην Ολυμπία) και η κρίση του Πάρι ήταν δημοφιλή θέματα της αρχαίας Ελληνικής τέχνης. Η θεά συχνά ταυτίζεται με ένα ή περισσότερα από τα ακόλουθα: έναν καθρέφτη, ένα μήλο, ένα στεφάνι μυρτιάς, ένα ιερό πουλί ή περιστέρι, ένα σκήπτρο και ένα λουλούδι. Μερικές φορές, απεικονίζεται να καβαλά έναν κύκνο ή μια χήνα. Είναι συνήθως ντυμένη με αρχαϊκή και κλασική τέχνη και φορά μια περίτεχνα κεντημένη μπάντα ή ζώνη στο στήθος της που φυλάει τις μαγικές δυνάμεις της αγάπης, της επιθυμίας και της σαγηνευτικής γοητείας. Μόνο αργότερα (από τον 4ο αιώνα π.Χ.) απεικονίζεται γυμνή ή ημίγυμνη, όπως στο μαρμάρινο άγαλμα της Αφροδίτης της Μήλου. Η ιστορία της Αφροδίτης συνέχισε να εμπνέει τους καλλιτέχνες, ειδικά κατά τη διάρκεια της Αναγέννησης και ίσως η πιο διάσημη απαθανατίστηκε το 1486 στον πίνακα του Σάντρο Μποντιτσέλλι Η Γέννηση της Αφροδίτης, που σήμερα βρίσκεται στη γκαλερί Ουφίτσι της Φλωρεντίας.