ΗΡΑ, Ελληνική Μυθολογία

Πρόλογος

Ό,τι περισσότερο γνωρίζουμε για την Ήρα του μύθου είναι μια μάλλον υποτιμημένη θεά, καθώς διαρκώς προβάλλονται η συζυγική, προβληματική και δυσλειτουργική σχέση της με τον Δία· τα ξεσπάσματα –ενίοτε στα όρια του κωμικού– οργής και ζήλειας προς κάποιες από τις ερωμένες του και τα πολλά παιδιά του από αυτές· τα λίγα δικά της παιδιά, όχι διάσημα ή τόσο αγαπητά, ακόμη και από τον ίδιο τους τον πατέρα ή και την ίδια· η ανταγωνιστικότητά της προς τον Δία. Μέσα σε αυτά τα πλαίσια, δυσνόητος είναι ο ρόλος της ως προστάτιδας του θεσμού της οικογένειας.

Ωστόσο, η εικόνα αυτή δεν αποδίδει στο ελάχιστο την ουσία της που αποκαλύπτουν οι αρχαιολογικές ανασκαφές με τους πρώτους κατασκευασμένους ναούς να είναι αφιερωμένοι σε αυτήν, οι μαρτυρίες για τη λατρεία της, η εξαιρετική ομηρική ερωτική σκηνή αποπλάνησης του Δία, για να πετύχει τους σκοπούς της, τα επίθετα που τη χαρακτηρίζουν και καταδεικνύουν μια ισχυρή θηλυκή θεότητα που λατρευόταν στον ελληνικό χώρο, προτού καταφτάσει ο Δίας και την υπο-τάξει ως σύζυγό του, αν και αδελφή του. Η πρωταρχική παντοδυναμία και ανεξαρτησία της θεάς θολώνει μπροστά στις αδελφικές σχέσεις ισοτιμίας και αυτές με τη σειρά τους θολώνουν με τον γάμο. Ακόμη και η προσπάθεια να προσδιοριστεί η ετυμολογική προέλευση του ονόματός της –ώρα; ήρως;–, με αλληλοαποκλειόμενες υποθέσεις, φανερώνει τη δυσκολία να προσδιοριστεί η ουσία της.

Ό,τι περισσότερο μας ενδιαφέρει είναι να αναδείξουμε την πρωταρχικότητα αυτής της θεάς. Γι’ αυτό θα ξεκινήσουμε με τον μύθο της, τις αφηγήσεις για τη γέννηση, την ανατροφή, τους γάμους της, τα παιδιά της και τα παιδιά του άνδρα της· στη συνέχεια, θα αναφερθούμε στη ναοδομία, τις αναπαραστάσεις της και τις αρχαιολογικές ανασκαφές, που, πρωτίστως αυτές καταδεικνύουν την παλαιότητα της θεάς στον ελλαδικό χώρο.

Ο μύθος

Η γέννηση. Η ανατροφή

Η Ήρα είναι κόρη του Κρόνου και της Ρέας, τρίτη μετά την Εστία και τη Δήμητρα, η πρώτη που έβγαλε ο Κρόνος από μέσα του, όταν εξέμεσε τα παιδιά που είχε καταπιεί, προσπαθώντας με αυτόν τον τρόπο να πολεμήσει τη μοίρα του –η Γαία και ο Ουρανός του είχαν προφητεύσει πως ένας απόγονός του θα διεκδικούσε την εξουσία. Μόνο όταν η Ρέα κατόρθωσε να ξεγελάσει τον Κρόνο δίνοντάς του να φάει μια πέτρα αντί για τον νεογέννητο Δία και αργότερα η Μήτιδα δίνοντας στον Δία ένα φάρμακο με το οποίο ο Κρόνος έβγαλε από το στόμα του τα παιδιά του, τότε η Ήρα ξαναείδε το φως, όχι χωρίς τη βοήθεια και τη δύναμη του Δία, με την οποία ο Ολύμπιος κατέβαλε τους Τιτάνες. (Ησ., Θεογ. 453-4, Απολλόδ. 1.1.5-2.1) (Ο Κρόνος τρώει τα παιδιά του)

Η γέννησή της τοποθετείται στη Σάμο, στη Στυμφαλία, στην Εύβοια, αλλά και αλλού, όπως για παράδειγμα κοντά στις Μυκήνες, όπου τροφοί της έγιναν οι κόρες του θεού ποταμού της Πελοποννήσου Αστερίωνα, η Εύβοια, η Πρόσυμνα, η Ακραία. Αυτές τη μεγάλωσαν στον τόπο όπου αργότερα θα κτιστεί το ιερό της θεάς στο Άργος. Η κοίτη του ποταμού είναι ακόμη ορατή κοντά στο ιερό, ενώ από τις κόρες του παίρνει το όνομά του όρος απέναντι από τον ναό (Ακραία), η περιοχή γύρω από τον ιερό χώρο (Εύβοια) και η περιοχή κάτω από αυτή την τοποθεσία (Πρόσυμνα). Λεγόταν ακόμη ότι η θεά ανατράφηκε από τον Ωκεανό και την Τηθύ, στους οποίους την εμπιστεύτηκε η Ρέα κατά την Τιτανομαχία και προς τους οποίους η Ήρα έτρεφε σεβασμό και αγάπη. Γι’ αυτό και ενίοτε λειτουργούσε διαμεσολαβητικά ανάμεσά τους, όταν το ζευγάρι που τη μεγάλωσε μάλωνε. Με αυτό το επιχείρημα, εξάλλου, ξεγέλασε την Αφροδίτη να της δώσει βοηθήματα με τα οποία υποτίθεται ότι το μαλωμένο ζευγάρι θα τα ξαναεύρισκε, στην πραγματικότητα όμως για να αποπλανήσει ερωτικά τον Δία. (Ιλ., Ξ 200-210, 301-306) Σύμφωνα με άλλες παραδόσεις, η Ήρα ανατράφηκε από τις Ώρες ή από τον ήρωα Τήμενο:

Στην αρχαία Στύμφαλο λένε πως έζησε ο γιος του Πελασγού Τήμενος και πως η Ήρα ανατράφηκε από τον Τήμενο αυτόν (Παυσ. 2.22.2).

Η ωραία Ήρα. «Κρίση του Πάρη»

Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι η Ήρα ήταν από τις ωραιότερες θεές –αλλιώς πώς θα μπορούσε να την επιλέξει ανάμεσα σε τόσες ο γυναικοκατακτητής Δίας; Εξάλλου, η ίδια ήξερε πώς να περιποιείται τον εαυτό της, είχε και βοηθό της την ορμητική Ίριδα, την πιστή αγγελιαφόρο των θεών, κυρίως δική της, που της έστρωνε το κρεβάτι, τη βοηθούσε στον καλλωπισμό και άλειφε με αρώματα τα θεία μέλη της. Και αν δεν ήταν τόσο ωραία, πώς θα μπορούσε να πάρει μέρος στην κρίση για την ωραιότερη θεά; Η ιστορία της κρίσης έχει ως εξής:

Ο Δίας, για να τιμήσει τους γάμους του θνητού Πηλέα με τη Νηρηίδα Θέτιδα, [Εικ. 1 ] οργάνωσε συνεστίαση στον Όλυμπο, όπου παρακάθισαν προσκεκλημένοι οι θεοί, οι θεές, οι ημίθεοι, όλοι εκτός από την Έριδα, τη θεά της διχόνοιας. Η Έριδα εκδικήθηκε την προσβολή πετώντας ένα χρυσό μήλο που έγραφε πάνω του τη λέξη «καλλίστῃ», δηλαδή «για την ομορφότερη», προκαλώντας διένεξη ανάμεσα στις θεές ποια έπρεπε να το παραλάβει. Ήρα, Αθηνά, Αφροδίτη διεκδίκησαν την τιμή να τους αποδοθεί το μήλο και ζήτησαν από τον Δία να επιλέξει τη μία από αυτές. Ο Δίας, μη μπορώντας να αποφασίσει –ποια; τη γυναίκα και αδελφή του; την ωραιοτάτη κόρη του Αφροδίτη; την ξεχωριστή γαλανομάτα κόρη Αθηνά, τη μόνη που καταδέχτηκε να γεννήσει ο ίδιος;–, επέλεξε τον Πάρη να κρίνει, γιατί τον θεωρούσε δίκαιο κριτή. Συνοδευόμενες από τον Ερμή, οι τρεις θεές πλησίασαν τον Πάρη, καθώς έβοσκε τα βόδια του στο βουνό. Η καθεμιά τού έταξε δώρα: η Ήρα πολιτική δύναμη για όλη την Ασία και πλούτη· η Αθηνά, ικανότητα στη μάχη και σοφία· η Αφροδίτη την Ελένη, την ομορφότερη γυναίκα πάνω στη Γη. Ο Πάρης επέλεξε την Αφροδίτη. [Εικ. 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24] [Πλούσια εικονογράφηση θα βρεις στο λήμμα Ελένη και περισσότερες λεπτομέρειες για την κρίση στο λήμμα Πάρης] Και βέβαια, η όμορφη θεά δε θα μπορούσε να ανεχτεί θνητές ανταγωνίστριες της ομορφιάς της. Γι’ αυτό και τη Σίδη, την πρώτη γυναίκα του γίγαντα Ωρίωνα την έριξε στον Άδη, ακριβώς επειδή την ανταγωνίστηκε στην ομορφιά.

Ερωτική αποπλάνηση και γάμος

Η Ήρα ήταν η τρίτη γυναίκα που πήρε ο Δίας με νόμιμο γάμο μετά τη Μήτιδα και τη Θέμιδα – Και τελευταία τη θαλερή την Ήρα ομόκλινή του έκανε (Ησ., Θεογ. 921, μετ. Στ. Γκιργκένης). Ωστόσο, μαρτυρούνται προγαμιαίες σχέσεις και έρωτας βαθύς πριν από τον γάμο, όταν ακόμη βασίλευε στο σύμπαν ο Κρόνος και πριν από την Τιτανομαχία. Εξάλλου, ο Δίας πολιόρκησε στενά την όμορφη αδελφή του. Μια μέρα, καθώς η θεά περπατούσε στο δάσος, στο όρος Θόρναξ, κοντά στην Ερμιόνη, ο Δίας μεταμορφώθηκε σε κούκο και έπεσε στα πόδια της ανυποψίαστης Ήρας. Τότε ο βασιλιάς των θεών πήρε την πραγματική του μορφή. Επιβλητικός και πανίσχυρος εξουδετέρωσε και τις τελευταίες αντιστάσεις της θεάς. Η Ήρα νικήθηκε, υποτάχτηκε, έγινε για πάντα δική του, αφού πρώτα εξασφάλισε «υπόσχεση γάμου». Αυτονόητα, λοιπόν, στο χρυσελεφάντινο άγαλμα, που φιλοτέχνησε ο Πολύκλειτος στο Ηραίο του Άργους, πάνω στο σκήπτρο που κρατούσε η θεά καθόταν ένας κούκος, ανάμνηση και υπόμνηση της μεταμόρφωσης του Δία σε ταπεινό πουλάκι.

Ο επίσημος γάμος έγινε μετά την εκθρόνιση του Κρόνου σε τόπο που ποικίλει ανάλογα με τις παραδόσεις. Η αρχαιότερη τον τοποθετεί στον κήπο των Εσπερίδων, το μυθικό σύμβολο της γονιμότητας, μια αιώνια άνοιξη. Άλλοτε πάλι λέγεται πως τα μήλα ήταν το δώρο της Γαίας στην Ήρα· εκείνη τα βρήκε τόσο ωραία που τα φύτεψε μέσα στον κήπο της ανατροφής της, στην όχθη του Ωκεανού. Σύμφωνα με την Ιλιάδα, το σμίξιμο έγινε στην κορυφή της Ίδης στη Φρυγία, άλλοι λένε ότι έγινε στην Κνωσό δίπλα στον Τερενό ποταμό (Διόδ. Σ. 5.72) ή στην Εύβοια, όπου το ζεύγος προσάραξε ερχόμενο από την Κρήτη. Το κρυφό και προγαμιαίο σμίξιμο του Δία και της Ήρας –το πρώτο γλυκοαγκάλιασμα, κρυφ' από τους γονείς των (Ξ 296)–, για το οποίο οι γυναίκες φλυαρούσαν, είχε και τις συνέπειές του. Όταν έγινε επίσημα ο γάμος, η Ήρα έπρεπε να ξαναγίνει παρθένος. Αυτό το πέτυχε παίρνοντας ένα λουτρό ανανεωτικό των δυνάμεων και της αναπαραγωγικής της ικανότητας. Για το θέμα ο Παυσανίας παραδίδει τα εξής:

Η Ναυπλία διαθέτει και λιμάνι καθώς και μια πηγή που λέγεται Κάναθος. Λένε οι Αργείοι πως η Ήρα ύστερα από ένα λουτρό σε αυτήν κάθε χρόνο ξαναγίνεται παρθένος. Αυτό είναι ένα απόρρητο βέβαια που το λένε σε μυστική ιεροτελεστία προς τιμήν της Ήρας (2.38.2-3).^[1]

Μήπως λοιπόν η Σάμος ονομάστηκε Παρθενίη και Παρθένιος ο ποταμός Ίμβρασος που βρισκόταν κοντά στο ιερό της^[2], επειδή εκεί τέλεσε αργότερα η Ήρα τους γάμους της; Και στην Ερμιόνη, όπου λεγόταν ότι η Ήρα αποπλάνησε τον Δία, τιμώνταν η Ήρα Παρθένος.^[3] Πάντως, σε ανάμνηση του θεϊκού γάμου σε πολλούς τόπους στόλιζαν το άγαλμα της θεάς με το φόρεμα μιας νέας αρραβωνιασμένης και το οδηγούσαν με πομπή διασχίζοντας την πόλη ως ένα ιερό, όπου είχαν ετοιμάσει ένα νυφικό κρεβάτι. [Εικ. 25, 26, 27, 28]

Προς τι το μυθώδες περί του λουτρού αλλά και η τελετουργική του αναπαράσταση ή η αναπαράσταση του ιερού γάμου; Είναι πιθανό ότι επρόκειτο για τελετουργικά αγροτικού χαρακτήρα για τη δύναμη της γης να ανανεώνεται κάθε φορά. Αυτό δίνει μια υπόσταση στην Ήρα που είναι περισσότερο θεμελιώδης από τη συζυγική.

Ήρα. Αμφορέας τύπου Νόλας του Ζωγράφου του Βρύγου, περίπου 500-475 π.Χ.

Ερωτικών αποπλανήσεων συνέχεια

Αν ο Δίας αποπλάνησε την Ήρα παίρνοντας τη μορφή ενός κούκου, η Ήρα παρέσυρε τον άνδρα της σε μια ερωτική συνεύρεση με τη βοήθεια του Ύπνου και της αφελούς Αφροδίτης. Και αν ο Δίας αποσκοπούσε σε αυτή καθαυτή την ερωτική ένωση με την ωραία και γοητευτική Ήρα, η Ήρα μέσω της ερωτικής σαγήνης πέτυχε, ώστε να προλάβουν οι άλλοι θεοί να βοηθήσουν τους Έλληνες πολεμιστές στην Τροία, καθώς δεν είχε αντιληφθεί ότι η βοήθεια του άνδρα της στους Τρώες ήταν μόνο το μέσο για να δοξαστεί τελικά ο Αχιλλέας. Η ίδια η θεά ξεκίνησε να βρει τον Ύπνο, αλαφροπατώντας από τον Όλυμπο της Πιερίας στην Ημαθία και από εκεί στη Θράκη, και από τον Άθω στο νησί της κατοικίας του, τη Λήμνο, για να του ζητήσει να φέρει τον ύπνο στα βλέφαρα του Δία· του έταξε μάλιστα κι ένα χρυσό θρονί και το υποπόδιό του φτιαγμένο από τα χέρια του ίδιου του Ήφαιστου. Στην αρχή ο Ύπνος, από φόβο για την οργή του Δία, την οποία είχε παλαιότερα δοκιμάσει, αρνήθηκε, αλλά η Ήρα τον μετέπεισε τάζοντάς του μία από τις Χάριτες, την Πασιθέα, με την οποία ο Ύπνος ήταν ερωτευμένος, μάλιστα η θεά έδωσε και τον βαρύ όρκο των θεών ότι θα τηρήσει τα υπεσχημένα. [Εικ. 29] (Ιλ., Ξ 225-291) Νωρίτερα με δόλο απέσπασε από την ανυποψίαστη Αφροδίτη κεστόν ιμάντα, μια κεντημένη ζώνη, τάχα ότι την προόριζε για την Τηθύ, ώστε το μαλωμένο ζευγάρι των γονιών που τη μεγάλωσαν να μονιάσει πάλι και ν’ ανταμωθούν και πάλι ερωτικά στην κλίνην οπού αφήκαν (Ξ 209). (Όμ., Ιλ. Ξ 211-221) Η Ήρα από τον Όλυμπο αλαφροπάτησε στην Ίδη, όπου βρισκόταν ο Δίας και, στολισμένη με την κεντημένη ζώνη της Αφροδίτης, μυρωμένη με τη βοήθεια της Ίριδας που την υπηρετούσε –το σώμα της το χαριτοπλασμένο / με αμβροσίαν όμορφα καθάρισε και αλείφθη / λάδι άφθαρτο γλυκύτατο με μύρα ευωδιασμένο (Ιλ., 170-172)– και προσποιούμενη υποταγή στον άνδρα της, δήλωσε ότι δε θα μπορούσε να πάει μυστικά από εκείνον και χωρίς τη δική του συγκατάνευση στα βάθη του Ωκεανού. Γοητευμένος ο Δίας από την ομορφιά της Ήρας, πολύ περισσότερο ακόμη και από την πρώτη φορά, και ακόμη περισσότερο από όλες τις γυναίκες με τις οποίες είχε πάει και που του γέννησαν σπουδαία παιδιά, έχασε το ενδιαφέρον του για τον πόλεμο στην Τροία και της ζήτησε να μείνει μαζί του, να πλαγιάσουν μαζί. Γεμάτη «αιδώ» η Ήρα, του ζήτησε να μπουν στα δώματά του, εκείνα που του είχε κτίσει ο Ήφαιστος, και εκεί μέσα να χαρούν τον έρωτά τους, χωρίς να υπάρχει κίνδυνος να τους δει κανένας από τους άλλους θεούς. Την καταπράυνε ο Δίας λέγοντας:

«Ήρα, ποσώς μη φοβηθείς μη των θεών κανένας
ή των ανθρώπων μας ιδεί· γύρω θ' απλώσω νέφος
χρυσό που μήδ' ο Ήλιος ανάμεσα θα βλέπει,
περαστικόν αν έχει φως, τα πάντα να ξανοίγει».
(Όμ., Ιλ. Ξ 342-345, μετ. Ι. Πολυλάς)

Σε μια σκηνή εξαιρετικής ομορφιάς, όπου η φύση συμμετέχει στην ερωτική διάθεση και έξαψη, την ομόκλινην αγκάλιασε ο Κρονίδης:

Και η θεία γη τους έβγαλε χλωρό χορτάρι νέο,
κρόκον, τριφύλλι τρυφερό και φουντωμένα κρίνα,
που τους βαστούσαν μαλακά την γην να μην εγγίζουν.
Σ' αυτά πλαγιάσαν με χρυσήν νεφέλην τυλιγμένοι
ωραίαν, οπού λαμπερές τους έραινε σταλούλες.
(Όμ., Ιλ. Ξ 347-351, μετ. Ι. Πολυλάς)

Η Ήρα αποπλάνησε ερωτικά τον Δία, ο Ύπνος έχυσε στα μέλη του ύπνο γλυκό κι ύστερα έσπευσε στον Ποσειδώνα να του φέρει την είδηση της ακούσιας απόσυρσης του Δία από τον πόλεμο, ώστε οι υπόλοιποι θεοί να αδράξουν την ευκαιρία να συντρέξουν τους Έλληνες.

[…] «Ω Κοσμοσείστη,
μ' όλην σου τώρα την καρδιά βοήθα τους Αργείους
προσώρας καν να δοξασθούν, όσο κοιμάται ακόμη
ο Ζευς, που εγώ με κάρωμα γλυκό ζωσμένον έχω,
κι η Ήρα τον ξεγέλασε μαζί της να πλαγιάσει».
(Ιλ., Ξ 356-361, μετ. Ι. Πολυλάς)

[Εικ. 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41]

Πλάνη στην πλάνη

Στις Πλαταιές τελούνταν κάθε επτά χρόνια τα Μικρά Δαίδαλα για τη συμφιλίωση του Δία και της Ήρας, στη διάρκεια των οποίων το άγαλμα πλενόταν στον Ασωπό. Στη συνέχεια το τοποθετούσαν σε άμαξα μαζί με μια γυναίκα που έπαιζε τον ρόλο της νύφης και με πομπή αυστηρά οργανωμένη κατευθύνονταν στον Κιθαιρώνα. [Εικ. 42, 43] Το τελετουργικό αυτό είναι συνδεδεμένο με τον εξής μύθο: Όταν η Ήρα εγκατέλειψε τον Όλυμπο και αποτραβήχτηκε στην Εύβοια, απηυδισμένη από τις απιστίες του Δία, ο θεός κατέφυγε, ύστερα από συμβουλή του σοφού Κιθαιρώνα, στις Πλαταιές. Εκείνος συμβούλευσε τον Δία να κατασκευάσει ένα ξόανο, να το σκεπάσει με πέπλο και να το οδηγήσει στον Όλυμπο πάνω σε άμαξα που την έσερνε ένα ζευγάρι βόδια, διαδίδοντας ότι επρόκειτο για την κόρη του ποταμού Ασωπού, την Πλάταια, την οποία σκόπευε να παντρευτεί. Η Ήρα, παρασυρμένη από τη ζήλια της, έσπευσε στη βοιωτική πόλη, όπου και ανακάλυψε την απάτη. Τότε συμφιλιώθηκε με τον Δία και ανέβηκε και πάλι στον Όλυμπο (Παυσ. 9.3.6-9).

Συζήτηση του ζεύγους περί έρωτος. Το θύμα ο Τειρεσίας

Μάντης στους Θηβαίους ήταν ο Τειρεσίας, γιος του Εύρη και της νύμφης Χαρικλώς, από τη γενιά του Οιδαίου του Σπαρτού, που είχε χάσει το φως του. Για την τύφλωση και τη μαντική του ικανότητα λέγονται διάφορα. Άλλοι ότι οι θεοί τον τύφλωσαν, επειδή αποκάλυπτε στους ανθρώπους όσα εκείνοι ήθελαν να κρατήσουν κρυφά· ο Φερεκύδης, πάλι, ότι τυφλώθηκε από την Αθηνά· την είδε ολόγυμνη, κι εκείνη, αφού κάλυψε με τα χέρια της τα μάτια του, τον τύφλωσε· κι όταν η Χαρικλώ, που ήταν αγαπημένη της Αθηνάς, την παρακάλεσε να του δώσει πίσω την όρασή του, επειδή δεν μπορούσε να το κάνει αυτό, του καθάρισε τα αυτιά και τον κατέστησε ικανό να ακούει όλες τις φωνές των πουλιών, και του χάρισε και ένα ραβδί από κρανιά, με το οποίο βάδιζε όπως αυτοί που έβλεπαν. Ο Ησίοδος από τη μεριά του ισχυρίζεται ότι, όταν κάποτε είδε στο όρος Κυλλήνη δύο φίδια να ζευγαρώνουν, τα χτύπησε και αμέσως άλλαξε από άνδρας σε γυναίκα· αλλά όταν ξαναείδε τα ίδια αυτά φίδια να ερωτοτροπούν ξαναέγινε άνδρας. Γι’ αυτό τον λόγο, όταν κάποτε η Ήρα και ο Δίας διαφωνούσαν αν οι γυναίκες ή οι άνδρες αισθάνονται μεγαλύτερη ηδονή στον έρωτα, ρώτησαν εκείνον. Και εκείνος απάντησε ότι αν η ηδονή του έρωτα αποτελείται από δέκα μέρη, ο άνδρας απολαμβάνει το ένα, ενώ η γυναίκα τα εννέα, με αποτέλεσμα η Ήρα να τον τυφλώσει, ο Δίας όμως να του χαρίσει τη μαντική τέχνη. [Η απάντηση του Τειρεσία στον Δία και την Ήρα ήταν· από τα δέκα της ηδονής μερίδια το ένα μόνο χαίρεται ο άνδρας, ενώ τα δέκα τα χορταίνει η γυναίκα και αναγαλλιάζει η ψυχή της.] Έζησε επίσης μέχρι τα βαθιά γεράματα. (Απολλόδ. 3.69-72).

[Δες λήμμα Τειρεσίας με σχετική εικονογράφηση]

Ερωτικά μπλεξίματα της Ήρας

Η Ήρα ενέπνευσε έρωτα σε διαφόρους, κυρίως Γίγαντες. Τα ερωτικά μπλεξίματα κατέληγαν ενίοτε στην απόκτηση τέκνων, όπως του Προμηθέα ή των Κενταύρων ή του Κενταύρου.

Πορφυρίωνας

Η Γιγαντομαχία είναι γνωστή από τον Πίνδαρο, τον Απολλόδωρο, τον Νόννο, όχι όμως από τον Όμηρο ή τον Ησίοδο. Ο Νόννος παραδίδει ότι η Γαία παρακίνησε τους γιους της τάζοντάς τους σπουδαίους γάμους με τις ολύμπιες θεές· στον Πορφυρίωνα, για παράδειγμα, υποσχέθηκε την Ήβη, την κόρη της Ήρας ή την ίδια την Ήρα. Ο Πορφυρίωνας, την ώρα της μάχης με τον Ηρακλή, ο μόνος θνητός που πολεμούσε μαζί με τους θεούς, και μάλιστα ως προϋπόθεση για τη νίκη τους, όρμησε και στην Ήρα, γιατί ο Δίας (ή η Αφροδίτη ή ο Έρωτας) του ξύπνησε πόθο ερωτικό για τη θεά. Καθώς τις ξέσκιζε τα πέπλα θέλοντας να τη βιάσει, εκείνη έβαλε τις φωνές καλώντας σε βοήθεια· και καθώς ο Δίας τον κατακεραύνωσε, ο Ηρακλής τον σκότωσε με το τόξο του (Απολλόδ. 1.7).

Ευρυμέδοντας

Για τον Ευρυμέδοντα, τον βασιλιά των Γιγάντων, λεγόταν ότι είχε βιάσει την ανήλικη Ήρα, ότι έτσι έγινε πατέρας του Προμηθέα, ο οποίος πλήρωσε αργότερα το ατόπημα του πατέρα του, καθώς δεν ήταν αρκετό στον Δία να σκοτώσει τον Ευρυμέδοντα με το ίδιο του το χέρι· εκδικήθηκε και τον γιο δένοντάς τον στον Καύκασο.^[4]

Εφιάλτης

Μυθολογείται ότι ο Γίγαντας Εφιάλτης, ο ένας από τους δύο Αλωάδες, επιδίωξε τον έρωτα της Ήρας και ο αδελφός του Ώτος της Άρτεμης. Τα δυο αδέλφια συγκρούστηκαν, όταν η Άρτεμη ζήτησε από τον Ώτο να τη συναντήσει στη Νάξο, μαζί του όμως ήλθε και ο Εφιάλτης, που καθώς δεν βρήκε τη δική του αγαπημένη θεά εκεί, την Ήρα, διεκδίκησε και αυτός την Άρτεμη.

Ιξίονας

Για τον Ιξίονα λεγόταν ότι εξαγνίσθηκε από τον ίδιο τον Δία για τον φόνο του πεθερού του Ηιονέα. Η ευγνωμοσύνη προς τον ευεργέτη του δεν απέτρεψε την εκδήλωση του έρωτά του για την Ήρα, της ζήτησε μάλιστα να ενωθεί μαζί του. Γι’ αυτή του την πρόθεση, και για την αγνωμοσύνη που έδειξε στον ευεργέτη του,

ο Ζευς σχημάτισε ένα είδωλο της Ήρας από σύγνεφα και του το έστειλε και ο Ιξίονας ενώθηκε με τη νεφέλη και γέννησε τους ονομαζόμενους Κενταύρους που έχουν τη μορφή ανθρώπου [...] Οι Κένταυροι [...] μεγάλωσαν στο Πήλιο από τις νύμφες και όταν αντρώθηκαν ζευγάρωσαν με φοράδες και γέννησαν τους δίμορφους Ιπποκενταύρους. Μερικοί πάλι λένε ότι οι Κένταυροι που γεννήθηκαν από τη Νεφέλη και τον Ιξίονα ονομάστηκαν Ιπποκένταυροι, γιατί πρώτοι επιχείρησαν να ιππεύσουν, και πλάστηκε μετά ο μύθος ότι ήταν δίμορφοι. (Διόδ. Σ. 4.69.4-5-4.70.1)

[Εικ. 44, 45, 46, 47, 48, 49]

Σύμφωνα με άλλες εκδοχές από τον Ιξίονα και τη Νεφέλη/Ήρα γεννήθηκε ένας Κένταυρος και από αυτόν και τις φοράδες της Μαγνησίας ο στρατός των Κενταύρων (Πίνδ., Π. 2.24-48). Ωστόσο, άλλοι Κένταυροι, όπως ο Φόλος και ο Χείρωνας, έχουν άλλους γονείς και, κατ’ εξαίρεση, δεν έχουν τον άγριο χαρακτήρα των ομογενών τους· είναι αγαθοί, φιλόξενοι και φιλάνθρωποι, σοφοί και παιδαγωγοί, κυρίως ο Χείρωνας, και δεν επιδίδονται σε βιαιότητες ούτε εμπλέκονται σε ιστορίες λαγνείας. Είναι, δηλαδή, ό,τι και ο σοφός Σιληνός στην ομάδα των ακράτητων Σιληνών. Οι υπόλοιποι Κένταυροι είναι άγριοι και ωμοφάγοι, εμπλέκονται σε μάχες με τους Λαπίθες, τον Ηρακλή, τον Πηλέα και είναι επιρρεπείς στο κρασί και τη λαγνεία, κάτι που φανερώνεται με επιθέσεις σε νύμφες ταγμένες σε άλλους, όπως στην Ιπποδάμεια, στη Δηιάνειρα, στη Μνησιμάχη ή Ιππολύτη ή Δηιάνειρα...

Η απατημένη σύζυγος. Οργή και εκδίκηση

Προστάτρια των παντρεμένων γυναικών και του γάμου ευνόητα στρέφεται εναντίον αυτών που επιβουλεύονται τον δικό της γάμο, εναντίον των ερωμένων του άνδρα της και των παιδιών τους.

Αλκμήνη

Η γέννηση του Ηρακλή

Η τελευταία ένωση του Δία με θνητή γυναίκα, την Αλκμήνη, προκάλεσε και αυτή την οργή της Ήρας, πόσο μάλλον που από την ένωση αυτή θα προέκυπτε ο πιο ένδοξος από τους γιους του άνδρα της, ο Ηρακλής, για τον οποίο ο πατέρας του περηφανεύτηκε και διακήρυξε στους Ολύμπιους ότι θα εξουσίαζε τους γείτονές του. Η Ήρα εκμεταλλεύτηκε τη φράση του Δία που έλεγε «ο γιος που θα γεννιόταν εκείνη την ημέρα θα κυριαρχούσε» και τον έβαλε να ορκιστεί ότι πράγματι θα συνέβαινε έτσι. Εκείνος, χωρίς να υποψιαστεί τον δόλο, έδωσε τον πιο δυνατό όρκο που θα μπορούσε να δώσει θεός. Αυτό που απέμενε πια ήταν η Ήρα να καταφέρει να καθυστερήσει τη γέννα της Αλκμήνης και να επισπεύσει τη γέννηση του παιδιού της Νικίππης από τον Σθένελο που βρισκόταν μόλις στον έβδομο μήνα. Οι Μοίρες και η Ειλείθυια, ήδη εγκαταστημένες μπροστά στο δωμάτιο της Αλκμήνης που κοιλοπονούσε, κάθισαν κάτω και έδεσαν τα χέρια τους γύρω από τα γόνατά τους, ώστε να δέσουν τους πόνους της επίτοκης και να καθυστερήσουν τη γέννηση του παιδιού· αντίθετα, επιτάχυναν τους πόνους της Νικίππης. Αν και οι θεές έλυσαν νωρίτερα τα δεμένα χέρια τους τρομαγμένες από το πέρασμα μιας νυφίτσας, ή από την κραυγή που έβγαλε η κόρη του Τειρεσία Ιστορίς ή εξαιτίας της Γαλινθιάδας, ωστόσο η Ήρα πρόλαβε να κάνει τη Νικίππη να γεννήσει. Έτσι, σύμφωνα με τον όρκο του Δία, ο Ευρυσθέας που γεννήθηκε πρώτος, θα εξουσίαζε τους γείτονες και ο Ηρακλής που γεννήθηκε τέσσερις μέρες μετά (τετράδι γέγονας) θα έμπαινε στην υπηρεσία του.

Θηλασμός και αθανασία

Από αυτήν την οργισμένη θεά ο Ηρακλής κέρδισε την αθανασία του.

Εκδοχή πρώτη

Όταν γεννήθηκε ο Ηρακλής, ο Ερμής τον έβαλε κρυφά στο στήθος της κοιμισμένης θεάς, για να θηλάσει. Ξυπνώντας η Ήρα, τον απώθησε βίαια και το γάλα της τινάχτηκε ψηλά διαγράφοντας μια τροχιά στον ουρανό. (Βλ. Γάλα της Ήρας) Άλλοι παραδίδουν λίγο διαφορετικά την ιστορία του θηλασμού.

Εκδοχή δεύτερη

Λεγόταν ότι η Αλκμήνη, φοβούμενη την Ήρα, άφησε το παιδί έκθετο στα περίχωρα του Άργους, σε ένα μέρος που αργότερα ονομάστηκε «Ηράκλειον πεδίον». Από εκεί πέρασαν κάποια στιγμή η Αθηνά και η Ήρα. Η παρθένος θεά εντυπωσιάστηκε από τη δύναμη και την ομορφιά του νεογέννητου και ζήτησε από τη μητέρα Ήρα να θηλάσει το παιδί. Η θεά δέχτηκε αλλά στην ορμή του το παιδί δάγκωσε το στήθος της παραμάνας θεάς και την πλήγωσε. Η Ήρα τραβήχτηκε, πέταξε κάτω το μωρό και το γάλα της εκτινάχθηκε στους ουρανούς σχηματίζοντας τον Γαλαξία — ἐκχυθέντος τοῦ περισσεύματος ἀποτελεσθῆναι τὸν Γαλαξίαν κύκλον (Ερατ., Κατ. 3.44). Στο μεταξύ η Αθηνά μάζεψε το παιδί και το παρέδωσε στην πραγματική του μητέρα, λέγοντάς της να το μεγαλώσει χωρίς να φοβάται πια.

Κι είναι εύλογο να εκπλαγεί κανείς με την απροσδόκητη τροπή που πήρε το πράγμα. Η μητέρα του δηλαδή, που όφειλε να αγαπάει το σπλάχνο της, προσπαθούσε να το εξοντώσει, ενώ αυτή που έτρεφε το μίσος της μητριάς, από άγνοια έσωζε τον φυσικό της εχθρό (Διόδ. Σ. 4.9.7).

Τα φίδια της Ήρας στην κούνια του Ηρακλής

Τα δύο αδέλφια, ο Ηρακλής και ο Ιφικλής, μωρά είχαν για κούνια τους την ασπίδα του Πτερέλαου, λάφυρο του Αμφιτρύωνα από τους Ταφίους. Όταν τα παιδιά έγιναν οκτώ μηνών, η Ήρα, θυμωμένη ακόμη με τη γέννηση του Ηρακλή, έστειλε νύχτα στην κούνια τους δύο τεράστια φίδια. Θαυματουργή ήταν η είσοδός τους στο δωμάτιο από την πόρτα που άνοιξε μόνη της αλλά θαυματουργό ήταν και το φως με το οποίο λούστηκε ο χώρος χάρη στη θέληση του Δία και το οποίο έκανε τα δυο μικρά να ξυπνήσουν. Ο Ιφικλής τρόμαξε, η Αλκμήνη άκουσε τον θόρυβο και τα κλάματα και όρμησε μαζί με άλλες γυναίκες, όπου με δέος αντίκρυσε τον μικρό Ηρακλή να κρατά γελαστός στα χέρια του τα δυο φίδια που τα είχε πνίξει. Οι φωνές της Αλκμήνης που καλούσαν σε βοήθεια, ξύπνησαν τον Αμφιτρύωνα και με τους ανθρώπους του παλατιού, ένοπλοι όλοι και με δάδες στα χέρια, έτρεξαν εκεί απ’ όπου ακούγονταν οι φωνές. Στα πόδια του θνητού του πατέρα πέταξε ο Ηρακλής τα πνιγμένα φίδια, ενώ η Αλκμήνη έσφιγγε επάνω της τον τρομαγμένο Ιφικλή. [Ο Φερεκύδης πάλι λέει ότι ο Αμφιτρύωνας, θέλοντας να μάθει ποιο από τα παιδιά ήταν δικό του, τοποθέτησε τα φίδια στο κρεβάτι, και καθώς ο Ιφικλής προσπάθησε να γλιτώσει, ενώ ο Ηρακλής τα αντιμετώπισε, κατάλαβε ότι δικός του γιος ήταν ο Ιφικλής.]

Η Ήρα στέλνει μανία στον Ηρακλή. Η μετονομασία του ήρωα

Ο πρώτος γάμος του Ηρακλή ήταν με τη Μεγάρα, κόρη του βασιλιά των Θηβών. Μαζί απέκτησαν αγόρια, τρία ή τέσσερα ή πέντε ή επτά. Τότε ήταν που ο Ευρυσθέας τον πρόσταξε να επιτελέσει άθλους. Η απροθυμία του Ηρακλή να υπηρετήσει έναν κατώτερο, παρά την εντολή του ίδιου του θεϊκού πατέρα να υπακούσει και τη διαβεβαίωση ότι μετά θα κέρδιζε την αθανασία, στάθηκε κατάλληλη ευκαιρία για την Ήρα να παιδέψει για μια ακόμη φορά τον Ηρακλή· του ενέβαλε μανία και το ψυχικό άγχος που του προκάλεσε τον έκανε να σαλέψει το μυαλό του. Θολωμένος, καταφέρθηκε εναντίον των ίδιων του των παιδιών αλλά και των δυο παιδιών του αδελφού του Ιφικλή — τα έριξε όλα στη φωτιά (Ευρ., Ηρ. Μαιν. 967 κ.ε.).^[5] Ακόμη και τον Ιόλαο προσπάθησε να σκοτώσει αλλά εκείνος ξέφυγε. Όταν λυτρώθηκε από τη μανία και συναισθάνθηκε τι έκανε, έπεσε σε θλίψη αδρανής στο σπίτι του αποφεύγοντας τους ανθρώπους, ακόμη και αυτούς που τον συναισθάνονταν, τον συλλυπούνταν και συμμετείχαν στο πένθος του. Με το πέρασμα του χρόνου ο πόνος του πραΰνθηκε, και τότε αποφάσισε να αντιμετωπίσει τους κινδύνους που σχεδίαζε ο Ευρυσθέας για εκείνον. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή του μύθου, ο Ηρακλής μετά τον φόνο των δικών του καταδίκασε τον εαυτό του σε εξορία· στη συνέχεια, αφού εξαγνίστηκε από τον Θέσπιο, πήγε στο μαντείο των Δελφών για να ρωτήσει τον θεό σε ποιον τόπο να εγκατασταθεί. Και τότε, λέει ο Απολλόδωρος, για πρώτη φορά η Πυθία τον αποκάλεσε Ηρακλή από Αλκείδη ή Αλκαΐδη που τον έλεγαν πρώτα (από τον παππού του Αλκαίο, πατέρα του Αμφιτρύωνα), και όχι οι Αργείοι που θαύμασαν τη δύναμη του νήπιου Ηρακλή, όπως λέει ο Διόδωρος (4.10.1). Και η μετονομασία έγινε από την Πυθία σε Ηρακλής από το ἦρα [φέρων] κλέος, αυτός που χαρίζει, φέρει τη δόξα, γιατί ο Ηρακλής με τα έργα του δόξασε τον εαυτό του· ή γιατί με τα έργα του δοξάστηκε η Ήρα, επειδή με τις ενέργειές της τα προκάλεσε· ή γιατί άκουσε το κάλεσμα της Ήρας (Ἥρα + κλῆσις), όταν στη Γιγαντομαχία ο Γίγαντας Πορφυρίωνας επιτέθηκε στην Ήρα από πόθο για εκείνη· της έσκισε τα ρούχα και η θεά κάλεσε σε βοήθεια, ο Δίας την άκουσε και κατακεραύνωσε τον Γίγαντα, το ίδιο και ο Ηρακλής που τον κατατόξευσε. Υποκοριστικό αυτού του ονόματος ήταν το Ήρυλλος.^[6] Και η Πυθία τού είπε να εγκατασταθεί στην Τίρυνθα, υπηρετώντας τον Ευρυσθέα για δώδεκα χρόνια, και να εκτελέσει τους δέκα άθλους που θα του όριζε και οι οποίοι, τελικά, θα του χάριζαν την αθανασία.

Ποια είναι τελικά η αιτία των άθλων; Ο Απολλόδωρος και άλλοι συγγραφείς (Σχόλια στον Όμηρο, Ο 639. Διόδ. Σ. 4.10.6) προβάλλουν την αθανασία, ο Όμηρος το μίσος της Ήρας (Ιλ., Τ 103 κ.ε.), ο Ευριπίδης (Ηρ. 15 κ.ε.) την επιθυμία του Ηρακλή να επανασυνδεθεί με το γένος του πατέρα του, από το οποίο είχε αποκοπεί, επειδή είχε ακούσια σκοτώσει τον Ηλεκτρύωνα.

Παρουσία της Ήρας στην πορεία του Ηρακλή

Ο Ευρυσθέας στην αρχή διέταξε τον Ηρακλή να του φέρει τη δορά από το λιοντάρι της Νεμέας που είχε γεννηθεί από τον Τυφώνα ή από τον Όρθρο και το ανέθρεψε η Ήρα, ή η Σελήνη που το παραχώρησε στην Ήρα.
Η θεά ανέθρεψε επίσης τη Λερναία Ύδρα κάτω από έναν πλάτανο κοντά στην πηγή Αμυμώνη, για να αποτελέσει μια ακόμη δοκιμασία του Ηρακλή, και την τοποθέτησε, όπως και τη συνεργό της καραβίδα, στον ουρανό σαν αστερισμό.
Το ελάφι της Κερύνειας ανήκε αρχικά σε μια ομάδα πέντε ελαφιών, τα τέσσερα από τα οποία πρωτοκυνήγησε η Άρτεμη, τα έπιασε και τα έβαλε να σέρνουν το άρμα της. Το πέμπτο ξέφυγε με τη συναίνεση της Ήρας και τριγυρνούσε ελεύθερο στην Οινόη και στο όρος Κερύνεια στα σύνορα Αργολίδας και Αχαΐας, για να γίνει και αυτό άθλος του Ηρακλή.
Για τις φοράδες του Διογένη, τις οποίες κλήθηκε ο Ηρακλής να φέρει στον Ευρυσθέα από τη Θράκη λεγόταν ότι η Ήρα έστειλε οἴστρους, δηλαδή βοϊδόμυγες, και στις σκόρπισε στις πλαγιές των βουνών. Ο Ηρακλής κυνήγησε τα ζώα αλλά δε βρήκε παρά ένα τμήμα τους. Τα υπόλοιπα παρέμειναν σε άγρια κατάσταση και σε αυτά αποδίδουν την καταγωγή των κοπαδιών που περιφέρονταν στις πεδιάδες της Σκυθίας. Όσα έφερε στον Ευρυσθέα, εκείνος τα αφιέρωσε στην Ήρα και λεγόταν ότι η σπορά τους διατηρήθηκε ως τη βασιλεία του Αλέξανδρου του Μακεδόνα.
Όταν ο Ηρακλής κατέπλευσε στο λιμάνι της Θεμισκύρας, πρωτεύουσας των Αμαζόνων, στις εκβολές του Θερμώδοντα, για να πάρει τη ζώνη της βασίλισσας Ιππολύτης, εκείνη τον επισκέφθηκε και του υποσχέθηκε να του δώσει τη ζώνη. Η Ήρα, όμως, πήρε τη μορφή Αμαζόνας και, κυκλοφορώντας ανάμεσα στο πλήθος, διέδιδε ότι οι ξένοι που είχαν έλθει άρπαζαν τη βασίλισσά τους. Και αυτές πάνοπλες, καβάλα στα άλογά τους, κάλπαζαν προς το πλοίο. Όταν ο Ηρακλής τις είδε οπλισμένες, επειδή θεώρησε ότι κινήθηκαν με δόλο, σκότωσε την Ιππολύτη, της αφαίρεσε τη ζώνη, και αφού πολέμησε με τις υπόλοιπες, απέπλευσε.
Τα μήλα των Εσπερίδων που κλήθηκε ο Ηρακλής να φέρει, αυτά ήταν το γαμήλιο δώρο της Γης στους γάμους του Δία με την Ήρα. Η Ήρα τα βρήκε τόσο ωραία που τα έδωσε να τα φυτέψουν στους κήπους της κοντά στο όρος Άτλαντα. Και επειδή οι Ατλαντίδες κόρες του Άτλαντα ρήμαζαν τον κήπο της, η Ήρα ανέθεσε τη φύλαξή τους σε έναν αθάνατο δράκοντα, τον Λάδωνα, με εκατό κεφάλια, γιο του Τυφώνα και της Έχιδνας. Αυτόν τον περιέλαβε η Ήρα στους αστερισμούς.
Οι Γίγαντες με τα έξι χέρια που αντιμετώπισαν οι Αργοναύτες και ο Ηρακλής λεγόταν ότι είχαν εκτραφεί από την Ήρα, για να προκαλέσει μια επιπλέον δυσκολία στον Ηρακλή.
Όταν ο Ηρακλής έπλεε μακριά από την Τροία, η Ήρα συνωμότησε με τον θεό του ύπνου να αποκοιμίσει τον Δία, ώστε εκείνη να προκαλέσει τρομαχτική τρικυμία, που έριξε το πλοίο του Ηρακλή στην Κω· αγανακτισμένος γι’ αυτό ο Δίας, την κρέμασε από τον Όλυμπο.
Στην εκστρατεία εναντίον της Πύλου στη Μεσσηνία μόνο η Αθηνά στάθηκε στο πλευρό του Ηρακλή, ενώ με το μέρος των Πυλίων ήταν η Ήρα, ο Ποσειδώνας, ο Άδης, ο Απόλλωνας. Ο Ηρακλής τραυμάτισε την Ήρα στο στήθος με ένα βέλος, τον Άρη στον μηρό με το δόρυ του, ως και τον Άδη. Σε ανάμνηση της νίκης του ο Ηρακλής έκτισε δύο ναούς, έναν προς τιμή της βοηθού του Αθηνάς και έναν προς τιμή της εχθρού του Ήρας, γιατί δεν του προκάλεσε πρόσθετες δυσκολίες στη διάρκεια αυτού του εγχειρήματος.

Τιμωρώντας τον Φιλοκτήτη

Τον Φιλοκτήτη που βοήθησε τον Ηρακλή στις τελευταίες στιγμές του ανάβοντας την πυρά που καίγοντάς τον θα τον λύτρωνε από τους πόνους που του προκάλεσε στο σώμα το δηλητηριασμένο πουκάμισο, η Ήρα τον τιμώρησε στέλνοντας ένα φίδι να τον δαγκώσει και να του κάνει πληγή αγιάτρευτη, για να τον εμποδίσει να ταξιδέψει με τους υπόλοιπους ήρωες στην Τροία. (Υγίνος 102.1)

Η συμφιλίωση και ο γάμος

Ο Ηρακλής συμφιλιώθηκε με την Ήρα, κέρδισε την αθανασία και παντρεύτηκε την κόρη της, την Ήβη. Η συμφιλίωση έγινε με μια τελετουργική γέννα: η θεά ανέβηκε σε μια κλίνη και τραβώντας πάνω στο σώμα της τον Ηρακλή τον άφησε να πέσει στη γη μέσα από τα ρούχα του μιμούμενη με αυτόν τον τρόπο αληθινή γέννηση (αυτό το τελετουργικό έκαναν και όσοι βάρβαροι ήθελαν να υιοθετήσουν ένα παιδί). Και η Ήρα τον πάντρεψε με την κόρη της Ήβη. Το ζευγάρι είδε ο Οδυσσέας, όταν βρέθηκε ζωντανός στον Κάτω κόσμο:

Μπροστά μου κι ο Ηρακλής επρόβαλε — τον ίσκιο του είδα μόνο,
τι ατός που ζει με τους αθάνατους θεούς και ξεφαντώνει·
γυναίκα του η Ήβη η λιγναστράγαλη, που η χρυσοσάνταλη Ήρα
στο Δία τον τρισμεγάλο εγέννησε
(Όμ., Οδ. λ 601-4, μετ. Ν. Καζαντζάκης – Ι.Θ. Κακριδής)

Λητώ

Αν η Ήρα θέλησε να καθυστερήσει τη γέννα της Αλκμήνης, στην περίπτωση της Τιτανίδας Λητώ όρισε κανένας τόπος να μην δεχθεί την ερωμένη του Δία για να γεννήσει. Έτσι, η Λητώ περιπλανήθηκε από τόπο σε τόπο. Με αφετηρία το κέντρο της Βόρειας Κρήτης, έκανε τον περίπλου του νησιού, πέρασε στα ανατολικά παράλια της ηπειρωτικής Ελλάδας, από την Αθήνα μέχρι τη Σκόπελο, συνέχισε βόρεια, από τον Θερμαϊκό μέχρι τη Σαμοθράκη, κατέβηκε νότια παραπλέοντας τη Μικρά Ασία και τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου, από την Ίδη μέχρι την Κνίδο, με μια παράκαμψη προς τη Σκύρο· τέλος, από την Κάρπαθο διέπλευσε το Αιγαίο διαγώνια προς τα δυτικά μέχρι την άγονη Δήλο που έπλεε πάνω στη θάλασσα. Εκεί γεννήθηκε πρώτη η Άρτεμη που βοήθησε τη μητέρα της να ξεγεννήσει και τον αδελφό της.

Σύμφωνα με άλλη εκδοχή, η Ήρα όρισε να μην γεννήσει η Λητώ σε τόπο που τον βλέπει ο ήλιος. Όμως ο Βορέας, υπακούοντας σε εντολές του Δία, οδήγησε τη Λητώ στον Ποσειδώνα, που δημιούργησε έναν υδάτινο θόλο πάνω από το νησί της Δήλου. Έτσι, «φτιάχτηκε» ένας τόπος ανήλιος, για να γεννήσει η Λητώ τα παιδιά της. Όμως, αυτό δεν ήταν δυνατό χωρίς την παρουσία της θεάς του τοκετού, της Ειλείθυιας, και παρά την παρουσία όλων των υπολοίπων θεαινών, πλην φυσικά της Ήρας. Εννέα μερόνυχτα κοιλοπονούσε η Λητώ στη ρίζα του μοναδικού δέντρου του νησιού, μιας φοινικιάς, μέχρι που οι θεές έστειλαν την αγγελιοφόρο των θεών Ίριδα στον Όλυμπο, για να πείσει την Ήρα να αφήσει την Ειλείθυια να κατεβεί στο νησί και να βοηθήσει την ταλαιπωρημένη γυναίκα. Της έταξε μάλιστα ένα περιδέραιο εννέα πήχεις μακρύ από χρυσό και κεχριμπάρι. Έτσι γεννήθηκε ο Απόλλωνας.

Άλλη παράδοση θέλει τη Λητώ να μεταμορφώνεται σε λύκαινα, για να ξεφύγει από την Ήρα, και να επιστρέφει στην κατοικία της στη χώρα των Υπερβορείων, για να γεννήσει. (Περισσότερα για τη γέννηση του Απόλλωνα και τις περιπλανήσεις της Λητώς εδώ)

Η Ήρα έβαλε αργότερα τον γίγαντα Τιτυό να επιχειρήσει τον βιασμό της Λητώς. Αυτό έγινε όταν κάποτε η Λητώ πήγαινε στην Πυθώ –αρχαία ονομασία των Δελφών–, οπότε ο Γίγαντας πόθῳ κατασχεθείς την άρπαξε στην αγκαλιά του· εκείνη κάλεσε σε βοήθεια τα παιδιά της που τον σκότωσαν με τα βέλη τους. Όμως η τιμωρία του, γνωστή και στον Όμηρο, συνεχίζεται και στον Άδη, όπου γύπες του τρώνε την καρδιά:

Τον Τιτυό, της Γης το Γιο της δοξασμένης είδα,
εννιά να πιάνει στρέμματα στο χώμα ξαπλωμένος
και δυο καρτάλια δίπλα του τον τρώγαν το συκώτι
τα σωθινά του ψάχνοντας μήτε έβρισκε βοήθεια,
γιατί είχε απλώσει στη Λητώ, του Δία τη συγκοιμήτρα,
για την Πυθώ όταν πήγαινε, το Πανοπιό περνώντας.
(Όμ., Οδ. λ 576-581, μετ. Ζ. Σίδερης)

Ιώ

Η Ιώ ανήκει στον βασιλικό οίκο του Άργους ή της Κορίνθου, που θεωρούνταν οι τόποι της καταγωγής της. Ανάλογα με τον τόπο καταγωγής, άλλαζε και το όνομα του πατέρα της. Σε κάθε περίπτωση ήταν ιέρεια της Ήρας στο Ηραίο του Άργους και έγινε ερωμένη του Δία, είτε γιατί η ομορφιά της κοπέλας τράβηξε τη ματιά του υπέρτατου θεού είτε χάρη, ή εξαιτίας, στα μάγια της Ίυγγας, κόρης της Ηχώς. Η ερωτική ένωση έπεσε αμέσως στην αντίληψη της Ήρας, η οποία, μη μπορώντας να κάνει οτιδήποτε στον παντοδύναμο σύζυγό της, κυνήγησε και αυτή τη φορά την ερωμένη του. Για να την προφυλάξει από τη ζήλεια της γυναίκας του ο Δίας μεταμόρφωσε την ερωμένη σε λευκή αγελάδα, τόσο ξεχωριστή που η Ήρα ζήτησε αυτή τη δαμάλα ως άξια να την προσφέρουν στη χάρη της. ^[7] Αφιερωμένη πια η Ιώ στην Ήρα φυλασσόταν από τον Άργο με τα εκατό μάτια σε ένα ιερό δάσος στις Μυκήνες. Την ημέρα την άφηνε ελεύθερη να βόσκει, τις νύχτες την έδενε σε μια ελιά που είχε φυτρώσει εκεί και την επιτηρούσε συνεχώς χάρη στο γεγονός ότι όταν κοιμόταν, έκλειναν μόνο τα μισά του μάτια· τα άλλα, ορθάνοιχτα, επόπτευαν. Αναζητώντας την τροφή της η δαμάλα Ιώ περιπλανήθηκε, πάντα έχοντας τον Άργο για επόπτη της. Απ’ όπου περνούσε φύτρωναν λουλούδια. Ο Δίας, που ενίοτε έπαιρνε τη μορφή ταύρου για να ενωθεί με την αγαπημένη του, τη λυπήθηκε και ζήτησε από τον Ερμή να τη σώσει από τον δυνάστη φύλακα. Ο Ερμής είτε σκότωσε τον Άργο με μια πέτρα που πέταξε από μακριά, είτε, παίζοντας τον αυλό του Πάνα ή με το μαγικό ραβδί του, αποκοίμισε τα πενήντα μάτια που παρακολουθούσαν ξάγρυπνα, ενώ τα άλλα πενήντα κοιμόντουσαν τον φυσικό τους ύπνο· σε αυτή την κατάσταση, τον σκότωσε με το δρεπάνι του. Η Ήρα χάρισε στα μάτια του ευνοούμενού της την αθανασία τοποθετώντας τα στα φτερά του παγωνιού, πτηνό αφιερωμένο σε αυτή. Ο θάνατος του Άργου δεν απάλλαξε την Ιώ από το μαρτύριο της περιπλάνησης, διότι η Ήρα της έστειλε βοϊδόμυγα (οίστρος) που κολλημένη στα πλευρά της τη βασάνιζε. Τρελή από μανία η δαμάλα Ιώ άρχισε να τρέχει πέρα δώθε σε μια απέλπιδα προσπάθεια να απαλλαχτεί από τη μύγα, μέχρι που κατέληξε στην Αίγυπτο, όπου, σε ασφαλές και φιλικό για αυτήν περιβάλλον, και παίρνοντας ξανά τη μορφή της, γέννησε τον Έπαφο· άλλοι παραδίδουν ως τόπο γέννησής του μια σπηλιά στην Εύβοια (Στράβ. 10.1.3). Νέα παρέμβαση της Ήρας οδήγησε την Ιώ σε νέες περιπλανήσεις, μέχρι να βρει τον γιο της που τον είχαν απαγάγει οι Κουρήτες ύστερα από εντολή της θεάς. Θυμωμένος μαζί τους ο Δίας τους σκότωσε, ενώ η Ιώ περιπλανιόταν στη Συρία, όπου της είχαν πει πως το παιδί της το είχε η σύζυγος του Βύβλου και ότι το θήλαζε. Όταν τον βρήκε, ξαναγύρισε στην Αίγυπτο, παντρεύτηκε τον βασιλιά της χώρας Τηλέγονο και βασίλευσε μαζι του. Εκεί ίδρυσε ναό της Δήμητρας που οι Αιγύπτιοι λάτρευαν με το όνομα Ίσιδα, το ίδιο που έδιναν και στην Ιώ.

Παραλλαγή του μύθου αποδίδει στην ίδια την Ήρα τη μεταμόρφωση της Ιώς και ότι το σώμα της αγελάδας είχε τρία χρώματα –λευκό, βιολετί και μαύρο– ή ότι το δέρμα της άλλαζε διαδοχικά τα χρώματα. (Ιώ)

Καλλιστώ

Πατέρας της ωραίας, όπως προδίδει το όνομά της, Καλλιστώς ήταν ο Λυκάων, γιος του Πελασγού, που βασίλεψε στους Αρκάδες με έδρα τη Λυκόσουρα. Η ορκισμένη στην Άρτεμη παρθένα συνόδευε τη θεά στο κυνήγι φορώντας την ίδια στολή με εκείνη. Ο Δίας όμως, την ερωτεύτηκε και πλάγιασε μαζί της χωρίς εκείνη να το θέλει, παίρνοντας τη μορφή της Άρτεμης, όπως λένε μερικοί, του Απόλλωνα λένε άλλοι. Θέλοντας να κρατήσει την αποπλάνηση κρυφή από τη γυναίκα του Ήρα, και για να προστατεύσει το κορίτσι, το μεταμόρφωσε σε αρκούδα. Άλλοι παραδίδουν ότι η μεταμόρφωση έγινε από την Ήρα για να εκδικηθεί την Καλλιστώ για την ένωσή της με τον Δία. Όπως και να είναι, η Ήρα έπεισε την Άρτεμη να χτυπήσει την ακόλουθό της με το τόξο σαν να είναι άγριο θηρίο. Άλλοι λένε ότι η Άρτεμη της έριξε με το τόξο σαν τιμωρία για την καταπάτηση του όρκου της παρθενίας και την εγκυμοσύνη. Όπως και να είναι, ο Δίας διαφύλαξε και αυτή τη φορά το παιδί του που κινδύνευε να χαθεί μαζί με τη μητέρα του· είτε το άρπαξε ο ίδιος είτε έστειλε τον Ερμή να αρπάξει το παιδί από την κοιλιά της. Το παιδί ονομάστηκε Αρκάδας και το ανέθρεψε η μητέρα του Ερμή, η Μαία.

Σεμέλη

Στη θηβαϊκή παράδοση η Σεμέλη είναι κόρη του Κάδμου και της Αρμονίας, αδελφή της Αυτονόης, της Ινώς, της Αγαύης και του Πολύδωρου. Οι αδελφές της έκαναν σπουδαίους γάμους, Την Ινώ την παντρεύτηκε ο εγγονός του Έλληνα Αθάμαντας, την Αυτονόη ο Αρισταίος, γιος του Απόλλωνα, την Αγαύη ο Εχίονας, ντόπιος Θηβαίος, γηγενής, ένας από τους Σπαρτούς. Τη Σεμέλη την ερωτεύτηκε ο Δίας και, κρυφά, βέβαια, από την Ήρα, κοιμήθηκε μαζί της. Όμως η σχέση δεν ξέφυγε από το μάτι της Ήρας, η οποία εκδικήθηκε και αυτή την όμορφη ερωμένη του άπιστου συζύγου της. Γιατί, καθώς ο Δίας, πάνω στον έρωτά του για την ωραία κόρη, είχε συγκατανεύσει να ικανοποιήσει ό,τι εκείνη θα ήθελε, η Ήρα παρέσυρε τη Σεμέλη με δόλο, είτε παίρνοντας τη μορφή της γριάς τροφού της Σεμέλης (Οβ., Μετ. 3.243 κ.ε.) και του ζήτησε να πάει κοντά της με τη μορφή που είχε όταν ζητούσε την αγάπη της Ήρας. Ο Δίας, επειδή δεν μπορούσε να πάρει πίσω τον λόγο του, έφτασε στην κάμαρά της πάνω σε άρμα αστράπτοντας και βροντώντας, έριξε και τον κεραυνό του. Έντρομη η Σεμέλη απέβαλε το έξι μηνών έμβρυο, αλλά την ώρα που εκείνη τυλιγόταν στις φλόγες ο θεϊκός πατέρας άρπαξε το παιδί από τη φωτιά και το έραψε στον μηρό του. Μετά τον θάνατο της Σεμέλης οι αδελφές της διέδωσαν ότι η Σεμέλη με κάποιον θνητό είχε κοιμηθεί και είχε πει ψέματα για τον Δία και πως γι’ αυτόν τον λόγο ο θεός την τιμώρησε κατακεραυνώνοντάς την. Όταν συμπληρώθηκε ο χρόνος που απαιτούνταν για την κύηση του παιδιού, ο Δίας έκοψε τα ράμματα και έφερε στον κόσμο τον Διόνυσο· ύστερα τον παρέδωσε στον Ερμή. Και αυτός το πήγε στην αδελφή της Σεμέλης Ινώ και στον άνδρα της, τον Αθάμαντα, και τους έπεισε να τον αναθρέψουν σαν να ήταν κορίτσι, ώστε να ξεγελαστεί η Ήρα. Οργισμένη τότε η Ήρα, πήρε το μυαλό του Αθάμαντα, του ενέβαλε μανία, κι εκείνος κυνήγησε τον μεγαλύτερο γιο του, τον Λέαρχο, παίρνοντάς τον για ελάφι, και τον σκότωσε· η Ινώ πάλι, αφού έριξε τον Μελικέρτη σε πυρακτωμένο καζάνι, ύστερα, βαστώντας το, με το νεκρό παιδί της μέσα, ρίχτηκε στη θάλασσα. Και αυτή ονομάστηκε Λευκοθέα και ο γιος της Παλαίμονας από τους ναυτικούς, γιατί οι δυο τους βοηθούν τους θαλασσοπνιγμένους· προς τιμή μάλιστα του Μελικέρτη καθιερώθηκαν με νόμο του Σίσυφου τα Ίσθμια. Υπήρξε όμως και συνέχεια στην τιμωρία και των δύο:

Ο Οβίδιος δίνει μια συνέχεια στη μεταμόρφωση της Ινώς και αφηγείται πως η Ήρα μεταμόρφωσε και τις γυναίκες συνοδούς της βασίλισσας (Μετ. 4. 542-563). Ήταν γυναίκες από τη Σιδώνα, καταγωγή ταιριαστή στον οίκο των Καδμείων από τη Φοινίκη. Αυτές ακολούθησαν κατά πόδας την Ινώ για να δουν το τελευταίο άλμα της από την κορυφή του βράχου. Όταν σιγουρεύτηκαν για τον θάνατό της, άρχισαν να θρηνούν για τον οίκο των Θηβών χτυπώντας το στήθος τους, σκίζοντας τα ρούχα τους και τραβώντας τα μαλλιά τους και φωνάζοντας ότι η θεά Ήρα είχε δείξει πολύ λίγη δικαιοσύνη και πολύ μεγάλη σκληρότητα από ζήλεια για την ερωμένη του άνδρα της. Και εκείνη, μη αντέχοντας τις διαμαρτυρίες τους, είπε ότι θα κάνει τις γυναίκες το καλύτερο μνημείο που θα μπορούσε να γίνει, αντάξιο της σκληρότητάς της. Πρώτα εκείνη, την πιο πιστή ακόλουθη της Ινώς, που δήλωσε ότι θα ακολουθούσε τη βασίλισσα στη θάλασσα και ετοιμάστηκε να πέσει, η θεά την ακινητοποίησε στον γκρεμό. Μια άλλη ένιωσε τα υψωμένα χέρια της να γίνονται άκαμπτα· της άλλης έμειναν πετρωμένα πάνω από τα κύματα, όπου είχε ετοιμαστεί να πέσει· τα δάχτυλα μιας τρίτης, με τα οποία τραβούσε τα μαλλιά της, στάθηκαν ακίνητα εκεί. Όποια κίνηση πήγαιναν να κάνουν σε κείνη παρέμεναν. Άλλες γυναίκες των Θηβών μεταμορφώθηκαν σε πουλιά που αγγίζουν την επιφάνεια της θάλασσας με τα φτερά τους. (Εικ. 818, 819, 820, 821, 822)

Όσο για τον Αθάμαντα, η Ήρα έκανε να εξοριστεί από το βασίλειό του και προκάλεσε ξηρασία στον τόπο του που υποχώρησε μόνο με τη θυσία του ίδιου μετά την επιστροφή του γιου του Φρίξου από την Κολχίδα.

Η Ήρα καταδίωξε και τη Μάκριδα, κόρη του Αρισταίου και τροφό του Διόνυσου, από την Εύβοια, όπου κατοικούσε –ἔδρακε δ᾽ ῞Ηρη, καί ἑ χολωσαμένη πάσης ἐξήλασε νήσου (Απολλ. Ρ. 1137-8)–, και από την οποία ονομάστηκε το νησί που αργότερα μετονομάστηκε σε Σχερία. Και ο Δίας μεταμόρφωσε τον Διόνυσο σε ελάφι, για να μην τον αναγνωρίσει η Ήρα, να τον προστατέψει και με δόλο να καταπραΰνει τον θυμό της Ήρας· και ο Ερμής πήρε το παιδί και το έφερε στις Νύμφες που κατοικούσαν στη Νύσα της Μικράς Ασίας. Αυτές αργότερα ο Δίας τις μεταμόρφωσε σε αστέρια και τις ονόμασε Υάδες. Από την Αυτονόη και τον Αρισταίο γεννήθηκε ένας γιος, ο Ακταίωνας, ο οποίος ανατράφηκε από τον Χείρωνα που του δίδαξε την τέχνη του κυνηγιού· αργότερα όμως κατασπαράχθηκε στον Κιθαιρώνα από τα ίδια του τα σκυλιά. Και αυτός πέθανε με αυτόν τον τρόπο, όπως τουλάχιστον παραδίδει ο Ακουσίλαος, επειδή προκάλεσε την οργή του Δία, καθώς επιδίωξε την αγάπη της Σεμέλης, οι περισσότεροι όμως λένε ότι πέθανε επειδή είδε την Άρτεμη να παίρνει το λουτρό της. Όταν αργότερα οι άνθρωποι πίστεψαν ότι ο Διόνυσος ήταν θεός, τον τίμησαν· και αυτός κατέβηκε στον Κάτω Κόσμο αναζητώντας τη νεκρή μητέρα, την επανέφερε στη γη και, αναστημένη πια, την ονόμασε Θυώνη και ανέβηκαν μαζί στον ουρανό.^[8] Ο Ησίοδος συνοψίζει σε τρεις στίχους την ιστορία του Διόνυσου και της Σεμέλης:

Του Κάδμου η κόρη, η Σεμέλη, στο Δία γέννησε γιο λαμπρό,
σαν έσμιξε ερωτικά μαζί του, τον πολύτερπνο Διόνυσο,
έναν αθάνατο η θνητή. Μα τώρα και οι δυο είναι θεοί.
(Ησ., Θεογ. 940-942, μετ. Στ. Γκιργκένης)

Με περισσότερες λεπτομέρειες δίνεται η ιστορία από τον ίδιο τον Διόνυσο στις Βάκχες του Ευριπίδη (στ. 1-55).

Πάντως, η Ήρα ενέβαλε σε μανία και τον ίδιο τον Διόνυσο και τον έκανε έτσι να περιπλανιέται στις χώρες της Ανατολής.

Και μια παραλλαγή

Ο Ζαγρέας θεωρούνταν γιος του Δία και της Περσεφόνης, ο πρώτος Διόνυσος. Για να ενωθεί με την Περσεφόνη ο Δίας πήρε τη μορφή φιδιού. Ο Δίας έτρεφε ιδιαίτερη αγάπη για τον γιο που γεννήθηκε και τον προόριζε για διάδοχό του στην κυριαρχία του κόσμου. Για να τον προφυλάξει από την οργή της Ήρας, τον παρέδωσε στον Απόλλωνα και τους Κουρήτες, οι οποίοι τον ανέθρεψαν στα δάση του Παρνασσού, όπως τον ίδιο τον είχε παραδώσει η μητέρα του Ρέα στους Κορύβαντες για να τον κρύψουν και να τον αναθρέψουν οι Κορύβαντες σε σπήλαιο της Κρήτης και να τον προφυλάξουν από τον πατέρα του Κρόνο. Ωστόσο, η Ήρα τον ανακάλυψε και έστειλε τους Τιτάνες να τον εξοντώσουν. Εκείνοι τον πλησίασαν δολερά, του πήγαν παιχνίδια (ρόμβο, αστράγαλο, χρυσά μήλα, σβούρα) και καθρέφτη. Την ώρα που ο Ζαγρέας καθρεφτιζόταν οι Τιτάνες όρμησαν με τα μαχαίρια τους, για να τον κατασφάξουν. Τότε ο μικρός θεός άρχισε να αλλάζει μορφές, κυρίως του ταύρου. Όμως οι Τιτάνες, με την παρότρυνση της Ήρας, διαμέλισαν τον Ζαγρέα και τον έφαγαν μισό ωμό, μισό ψημένο. Η Αθηνά Παλλάδα πρόλαβε και έσωσε την καρδιά του μικρού που ακόμη παλλόταν, ενώ ο Απόλλωνας περιμάζεψε τα λείψανα και τα έθαψε κοντά στον τρίποδα των Δελφών. Σύμφωνα με εκδοχή του μύθου, η Αθηνά παρέδωσε την καρδιά του Ζαγρέα στον Δία, ο οποίος την τοποθέτησε σε γύψινο ομοίωμα του γιου του, ενώ με γύψο λεγόταν ότι είχαν αλείψει οι Τιτάνες το πρόσωπό τους πριν επιτεθούν στον μικρό. Οργισμένος ο Δίας, τους κατακεραύνωσε και τους έστειλε στα Τάρταρα. Άλλη παράδοση αναφέρει την ανάσταση του θεού, είτε γιατί η Δήμητρα, ή η Ρέα, συγκόλλησαν τα κομμάτια του είτε επειδή ο Δίας έβαλε τη Σεμέλη να τα καταπιεί, ή μόνο την καρδιά, και έτσι τη γονιμοποίησε με τον δεύτερο Διόνυσο. Μυθολογείται ακόμη ότι ο ίδιος ο Δίας κατάπιε την καρδιά του σπαραγμένου παιδιού, πριν ενωθεί με τη Σεμέλη και γεννήσει τον Διόνυσο, τον δεύτερο Διόνυσο. Στην ορφική θεολογία, και όχι μόνο, Ζαγρέας και Διόνυσος ταυτίζονται –Διώνυσον Ζαγρέα (Καλλίμ., Αίτια 43.117)– ο Αισχύλος όμως αποκαλούσε τον Ζαγρέα χθόνιο Δία και τον εξομοίωνε με τον Άδη –τινὲς δὲ τὸν "Ζαγρέα" υἱὸν Ἅιδου φασίν, ὡς Αἰσχύλος ἐν Σισύφωι (Fr. 35.A.377)· Ζαγρεύς (Πλούτων) (Αισχ. Fr. 5.1) · Ζαγρεύς· Διόνυσος <παρὰ ποιηταῖς> ..... δοκεῖ γὰρ <ὁ Ζεὺς> μιγῆναι τῇ Περσεφόνῃ, ἐξ ἧς χθόνιος Διόνυσος (Ησύχιος)

Λάμια

Η Λάμια, κόρη του Βήλου και της Λιβύης, είχε την ατυχία να την ερωτευτεί ο Δίας, κάτι που φυσικά προκάλεσε την οργή της Ήρας, όχι βέβαια προς τον άνδρα της αλλά στην ερωμένη του και τα παιδιά τους. Κάθε φορά που η Λάμια έφερνε στον κόσμο ένα παιδί, η Ήρα το εξολόθρευε ή έκανε την κοπέλα να γεννά νεκρά παιδιά. Από απελπισία η άτυχη κοπέλα κρύφτηκε σε μια σπηλιά· η απόγνωσή της τη μεταμόρφωσε σε τέρας ζηλόφθονο για τις ευτυχισμένες μανάδες και τα παιδιά τους που τα άρπαζε και τα καταβρόχθιζε. Δεν ήταν όμως αυτό αρκετό για την Ήρα που της στέρησε τελείως τον ύπνο, κάτι που είχε συνέπειες και στους ανθρώπους, καθώς μερόνυχτα περιπλανιόταν, παραμόνευε και κατασπάραζε. Ο Δίας λυπήθηκε την παλιά ερωμένη για την αϋπνία της και της έδωσε τη δυνατότητα να βγάζει τα μάτια της και να τα ξαναβάζει όποτε ήθελε. Και αυτή, όταν ήταν να κοιμηθεί, τα ακουμπούσε σε ένα δοχείο δίπλα της και κοιμόταν βαθιά, ειδικά μετά από μια γερή οινοποσία. Τότε μόνο οι άνθρωποι ήταν ασφαλείς.

Αφροδίτη

Ο Πρίαπος θεωρείται γιος της Αφροδίτης και του Διόνυσου, ωστόσο, σύμφωνα με μια παραλλαγή, πατέρας του δύσμορφου παιδιού με την παρέμβαση της Ήρας ήταν ο Δίας. Ο μύθος στην κύρια εκδοχή του θέλει την ένωση της Αφροδίτης και του Διόνυσου να γίνεται στη Λάμψακο. Ύστερα ο θεός έφυγε για την Ινδία, για να την κατακτήσει (τότε ήταν που η θεά κοιμήθηκε και με τον Άδωνη). Όταν ο Διόνυσος επέστρεψε, η Αφροδίτη τον προϋπάντησε ως νικητή, τον στεφάνωσε και επέστρεψε μόνη στη Λάμψακο, για να γεννήσει το παιδί τους. Από φθόνο για την ωραία θεά και για τον κεφάτο θεό η Ήρα τής εμφανίστηκε μεταμφιεσμένη σε γριά μαμή την ώρα που την έπιασαν οι ωδίνες του τοκετού και με το χέρι της ψηλάφισε την κοιλιά με μαγεμένο χέρι. Έτσι, γεννήθηκε βρέφος κακόπλαστο, δυσειδές, περισσόσαρκον, δηλαδή με γλώσσα και γαστέρα μεγάλη και με αιδοίο μεγαλύτερο από όλο του το σώμα. Παραλλαγή του μύθου θέλει τον Δία να ερωτεύεται τη θεά μετά την επιστροφή της από την Αιθιοπία. Η Ήρα, με τη σκέψη ότι θα μπορούσε να γεννηθεί παιδί με το κάλλος της μητέρας του και τις αρετές του πατέρα του και ότι αυτό θα έπαιρνε την εξουσία και όχι τα παιδιά της, ενήργησε με τον παραπάνω τρόπο.

Ελάρα. Πιθανή εκδίκηση

Συχνά ο Δίας προσπαθούσε να προστατέψει όχι μόνο τις ερωμένες του αλλά και τα παιδιά του από την οργή της γυναίκας του, για παράδειγμα μεταμορφώνοντάς τα, όπως τον Διόνυσο σε κατσικάκι, ή κρύβοντάς τα. Αυτό έκανε και στην περίπτωση του γιγαντόσωπου γιου του Τιτυού, που τον απέκτησε από την Ελάρα, την κόρη του Ορχομενού ή του Μινύα, και μητρωνυμικά τον αποκαλούσαν Ελαρείδη. Μόλις η Ελάρα έμεινε έγκυος, ο Δίας την έκρυψε κάτω από τη γη, επειδή φοβήθηκε ότι η ζηλότυπη Ήρα θα έκαμνε ζημιά στη μάνα και στο παιδί. Όμως το βρέφος που κυοφορούσε η Ελάρα ήταν τόσο γιγαντόσωμο που πέθανε και το τεράστιο αγόρι το έφερε στο φως η Γαία· γι’ αυτό και στην Οδύσσεια ο Τιτυός θεωρούνταν γέννημα δικό της (η 324) –γηγενής, Γαιήιος υἱός.^[9]

Μη μου άπτου

Διαβόητη ήταν η εκδικητική μανία της Ήρας στις ερωμένες του άνδρα της. Ή μήπως όχι; Πώς εξηγείται το γεγονός ότι δεν εκδηλώνει τέτοιες τάσεις για παράδειγμα στην Ευρώπη ή στη Λήδα αλλά και σε άλλες γυναίκες; Μήπως υπάρχει εδώ κάποια ποιητική υπερβολή; Όπως και να έχει το πράγμα, η Ήρα δεν ανεχόταν να συγκρίνουν οι θνητοί σύντροφοι την αγάπη τους με την αγάπη που υπήρχε ανάμεσα σε εκείνη και τον Δία. Έτσι, η Έριδα, που μυθολογούνταν και ως κόρη της Ήρας, ύστερα από αίτημα της Ήρας, μπήκε ανάμεσα στο αγαπημένο ζευγάρι Αηδόνα και Πολύτεχνο, που για καιρό τιμούσε τους θεούς, χαιρόταν τη συμβίωση και την αγάπη τους, καθώς και τον μονάκριβο γιο τους τον Ίτυ. Κάποτε όμως περηφανεύτηκαν ότι αγαπιόντουσαν περισσότερο ακόμη και από την Ήρα και τον Δία, κάτι που προκάλεσε τον θυμό της θεάς της οικογένειας, η Ήρα. Έστειλε την Έριδα που έσπειρε διχόνοια μεταξύ τους όσον αφορά την εργασία που έκαμνε ο καθένας, ποιος την κάνει γρηγορότερα. Η διαμάχη τους κατέληξε στον βιασμό της αδελφής της Αηδόνας, της Χελιδόνας, από τον Πολύτεχνο, αλλά και τον διαμελισμό του μικρού Ίτυ από τις δύο γυναίκες, την ανθρωποφαγία του Πολύτεχνου και τη μεταμόρφωσή τους σε πουλιά.

Ήρα, Αφροδίτη, Αθηνά

Οι τρεις θεές, εκτός από το γεγονός ότι συναγωνίζονται μεταξύ τους στον αγώνα ομορφιάς με κριτή τον Πάρη, εμπλέκονται και σε μια άλλη ιστορία. Όταν η Αθηνά έπαιξε τον αυλό, οι άλλες δυο την κορόιδεψαν για την παραμόρφωση του προσώπου της, κι εκείνη τον πέταξε μακριά ρίχνοντας κατάρα σε όποιον τον μάζευε (βλ. Μαρσύας).

Ήρα και Αφροδίτη

Αν το ξελόγιασμα και η ηδονή ανήκουν στη δικαιοδοσία της Αφροδίτης, η Ήρα είναι παντού η θεά του γάμου και των γαμήλιων τελετών. Κατά τον μήνα του γάμου, τον Γαμηλιώνα, προσφέρονταν στην Ήρα και στον Ηραίο Δία θυσίες. Την αποκαλούσαν γαμοστόλον, ζυγίαν και τελείαν, αυτή δηλαδή που ετοιμάζει τον γάμο, ως συζευγνύουσα και ολοκληρωμένη, αφού ο γάμος αποτελεί τον σκοπό, το τέλος ενός ανθρώπου. Μπροστά στον ναό της στη Λέσβο γίνονταν καλλιστεία και η Σαπφώ ευχόταν να έχει την Ήρα κοντά της. Τα όρια των εξουσιών των θεών, αν και διαφυλάσσονται από τους ίδιους, ενίοτε εμφανίζονται ρευστά. Έτσι, είναι η Ήρα που προίκισε τις δύο αδελφές Πανδαρίδες με ομορφιά και φρόνηση και είναι η Αφροδίτη που ανέβηκε στον ουρανό για να ζητήσει από τον Δία κατάλληλους συζύγους για τις κόρες.

Ήρα, Δήμητρα, Αφροδίτη, Ψυχή

Αν και θεά του γάμου, η Ήρα, μαζί με τη Δήμητρα, υπερασπίζεται τον έρωτα της Ψυχής για τον γιο της Αφροδίτης Έρωτα, τον οποίο η μητέρα και κακιασμένη πεθερά δεν επιθυμεί. Η Ήρα και η Δήμητρα συμπονούσαν την κόρη, που απεγνωσμένα έψαχνε τον Έρωτα, όμως οι δύο θεές δε θέλησαν να εμπλακούν, παρά την ευσέβειά της και τους θρήνους της στα ιερά τους, γιατί θα έρχονταν σε σύγκρουση με την Αφροδίτη που τη μισούσε θανάσιμα. Ωστόσο, σε μια τυχαία συνάντησή τους με την Αφροδίτη της επισήμαναν ότι ο γιος της, που πληγωμένος μαράζωνε στο κρεβάτι της μητέρας του, ήταν ενήλικας και ότι είχε δικαίωμα να αποφασίσει ο ίδιος για την ερωτική του ζωή.

Ήρα, Σειρήνες, Μούσες

Σύμφωνα με μια βοιωτική παράδοση, η Ήρα έβαλε τις Σειρήνες να ανταγωνιστούν τις Μούσες στο τραγούδι, και όταν έχασαν, οι Μούσες μάδησαν τα φτερά των αντιπάλων τους και έπλεξαν στεφάνια με αυτά που έβαλαν στο κεφάλι τους, σαν τρόπαιο για τη νίκη τους. Γι’ αυτό και σε αρχαίο άγαλμα στην Κορώνεια η θεά Ήρα παριστάνεται να κρατά στα χέρια της Σειρήνες (Παυσ. 9.34.3). [Εικ. 50]

Ήρα και Αργοναυτική εκστρατεία

Η έχθρα της Ήρας προς τον Πελία καθόρισε τη στάση της απέναντι στον Ιάσονα και τη Μήδεια και τον ρόλο της –βοηθητικό– στην Αργοναυτική εκστρατεία. Η αιτία της έχθρας ήταν η ασέβεια του βασιλιά που εκδηλώθηκε ως εξής: Μαζί με τον αδελφό του Νηλέα σκότωσαν τη μητριά τους Σιδηρώ, γιατί είχαν μάθει ότι κακομεταχειριζόταν τη μητέρα τους Τυρώ. Ο φόνος έγινε μέσα στον ιερό χώρο της Ήρας, στους βωμούς της θεάς όπου η γυναίκα είχε προσπέσει ικέτισσα· τα δύο αδέλφια καταπάτησαν κάθε έννοια εθιμικού δικαίου και διέπραξαν ύβρη. Και γενικότερα ο Πελίας σε όλη του τη ζωή περιφρονούσε την Ήρα. Έτσι, η θεά στάθηκε στο πλευρό του Ιάσονα, νόμιμου διαδόχου στον θρόνο της Ιωλκού· άλλωστε, είχε δοκιμάσει και την ευσέβεια του νέου. Αυτό έγινε όταν ο Ιάσονας δέχθηκε να μεταφέρει τη μεταμφιεσμένη σε γριά Ήρα, για να περάσει στην απέναντι όχθη του ποταμού Άναυρου· τότε ήταν που έχασε το σανδάλι του. Μόλις τον είδε ο Πελίας, θυμήθηκε τον χρησμό που έλεγε να φοβάται τον μονοσάνδαλο και, πλησιάζοντάς τον, τον ρώτησε τι θα έκαμνε, σε περίπτωση που κατείχε τη βασιλική εξουσία, αν του είχε δοθεί χρησμός ότι θα φονευόταν από κάποιον πολίτη. Και ο Ιάσονας, είτε γιατί αυτό του ήλθε στο μυαλό με κάποιο τρόπο, είτε εξαιτίας της οργής της Ήρας, για να φέρει τη Μήδεια στην Ιωλκό και να προκαλέσει συμφορές στον Πελία, απάντησε ότι θα τον διέταζε να φέρει το χρυσόμαλλο δέρας που βρισκόταν στη χώρα των Κόλχων, κρεμασμένο σε μια βαλανιδιά στο άλσος του Άρη και φρουρούνταν από ακοίμητο δράκο. Αυτό ζήτησε και ο Πελίας. Το σχέδιο της Ήρας να έρθει η Μήδεια στην Ιωλκό έμπαινε σε εφαρμογή.

Η θεά προίκισε τον Ιάσονα με κάλλος και μέγεθος και εξαιρετική ανδρεία (Ορφ. Αργ. 808). Έτσι, δεν στάθηκε δύσκολο να ερωτευτεί η Μήδεια τον ωραίο Έλληνα· εξάλλου, συνέβαλε σε αυτό και η ερωτοτρόφος Κυθέρεια Αφροδίτη που ξύπνησε μέσα στην καρδιά της νέας γλυκό πόθο, όταν η φοβερή Ερινύα την τόξευσε στα σπλάχνα (Ορφ. Αργ. 808). Επιπλέον, η θεά φρόντισε ο Ιάσονας να αναλάβει την αρχηγία της εκστρατείας, αν και ο Ιάσονας πρότεινε τον Ηρακλή, κάτι για το οποίο οι υπόλοιποι Αργοναύτες τον επαίνεσαν, όμως το αρνήθηκε ο Ηρακλής:

Όμως δεν έπειθαν τον εμπνευσμένο άνακτα, που παρακινούμενος από την Ήρα αναγνώρισε τον τιμημένο γιο του Αίσονα, διότι αυτή θα του χάριζε μεγάλη δόξα στις μετέπειτα γενιές. Έτσι πρότεινε ο Ηρακλής στην ξηρά και στη θάλασσα να είναι αρχηγός ο Ιάσων στους πενήντα κωπηλάτες. Τότε όλοι επαίνεσαν πολύ αυτά που πρότεινε ο Ηρακλής και ψήφισαν τον Ιάσονα να είναι αρχηγός. (Ορφ. Αργ. 298-304, μετ. Σ. Σοφιάς)

Κι όταν ο τιμονιέρης Τίφυς φώναξε να δέσουν τα άρμενα στη μεγάλη σκάλα, να απλώσουν τα πανιά και να σηκώσουν τα παλαμάρια από το λιμάνι, ήταν η Ήρα, ἡ σύζυγος του Δία, [που] έστειλε ούριο άνεμο απαλό για να αποπλεύσουν κι η Αργώ ξεκίνησε για το ταξίδι (ό.π. 360-364). Κι όταν ήταν να περάσουν τις Κυανές πέτρες, που ανοίγοντας

πλησίαζαν η μία στην άλλη, κινούμενες από σφοδρές θύελλες και συγκρούονταν με ορμή […] η γαλανομάτα η Αθηνά, με συμβουλή της Ήρας, έστειλε ερωδιό να καθίσει στην άκρη του καταρτιού. Αυτός όμως αγωνιώντας πέταξε και με τις φτερούγες του υψώθηκε στους πέτρινους μυχούς περιδινούμενος· κι εκείνες κραδαινόμενες συγκρούστηκαν η μία πάνω στην άλλη και μάταια κτυπώντας το πουλί, του έκοψαν μόνο το άκρο της ουράς. Αφού ο ερωδιός ξέφυγε απ' τον μοιραίο όλεθρο, ο Τίφυς πρόσταξε τους ήρωες να βραδύνουν κι εκείνοι υπάκουσαν, σκίζοντας με τα κουπιά τους τα γοργά κύματα (ό.π. 695-709).

Όταν μπήκαν στην πόλη των Κόλχων, η Ήρα τύλιξε τους Αργοναύτες σε σύννεφο και ανεμοθύελλα, ώστε να μην τους δουν οι ντόπιοι και τους επιτεθούν· με τον ίδιο τρόπο προστάτεψε τον Ιάσονα και τη Μήδεια από τους διώκτες τους, όταν έφευγαν έχοντας στα χέρια τους το χρυσόμαλλο δέρας και έχοντας η Μήδεια σκοτώσει και διαμελίσει τον αδελφό της Άψυρτο. Όταν ήταν να αποφασίσουν αν θα πάει μόνος ο Ιάσονας στο ανάκτορο του Αιήτη και να τον πείσει με ήρεμο τρόπο ή να πάει με όλους τους Αργοναύτες και να συγκρουστούν μαζί του, η λευκοχέρα Ήρα τους ενέβαλε φόβο και αμφιβολία στην καρδιά για το αν θα εκπληρώνονταν τα σχέδιά τους. Έστειλε και όνειρο στον Αιήτη που τον τρομοκράτησε:

Του φάνηκε ότι στους ποθητούς κόλπους της παρθένας κόρης του, άστρο λαμπρό κατέβηκε διασχίζοντας τον αέρα, κι εκείνη, αφού τι έκρυψε στα πέπλα της, με χαρούμενη καρδιά πήγε μαζί με αυτό κάτω στο μεγαλόπρεπο ποταμό, στα ρεύματα του Φάση. Ο αστέρας όμως τη σήκωσε από το ποτάμι κι έφυγε μαζί της, διασχίζοντας τον Εύξεινο Πόντο. (Ορφ. Αργ. 775-79).

Έτσι αποφάσισε να πάει στον Φάση ποταμό και να εξευμενίσει με θυσίες τους νεκρούς και τις ντόπιες νύμφες. Ζήτησε να τον συνοδεύσουν και οι κόρες του, όμως φτάνοντας στον Φάση ποταμό έγινε η μοιραία συνάντηση της Μήδειας με τον ωραίο Ιάσονα. Στο επιθετικό λόγο του Αιήτη, ο Ιάσονας απάντησε με ηρεμία που του την υπόβαλλε η Ήρα μαζί με θάρρος.

Όταν πέθανε ο τιμονιέρης Τίφυς, η Ήρα ενθάρρυνε τον Αγκαίο να κυβερνήσει σταθερά το καράβι.^[10] Όταν, μετά τις Σειρήνες, το πλοίο περίμεναν η Χάρυβδη και η Σκύλλα και κινούμενοι βράχοι, πάνω από τους οποίους φαινόταν να καίει φωτιά μεγάλη και καπνός να υψώνεται στον αέρα, η Ήρα παρακάλεσε τη Θέτιδα, κι αυτή, μαζί με τις Νηρηίδες, βοήθησε το πλοίο να περάσει ανάμεσά τους. Στο νησί των Φαιάκων, όπου έφτασαν οι Κόλχες καταδιώκοντας το ζευγάρι, ο βασιλιάς Αλκίνοος σχεδίαζε να τους παραδώσει, για να οδηγηθούν πίσω στον Αιήτη και να τιμωρηθούν, η γυναίκα του Αρήτη έπεισε τον βασιλιά της να το σκεφτεί λέγοντάς του τα εξής:

«Δεν μου φαίνεται καλό να την πάρουμε απ’ τον άνδρα της, να τη στερήσουμε από το συζυγικό κρεβάτι σβήνοντας τη φλόγα του έρωτα, διότι θυμώνει η Διωναία Αφροδίτη ενάντια σε άνδρες ή γυναίκες πού μηχανεύονται να κάνουν τέτοια έργα. Αλλά αν αμόλυντη έρχεται και καταφεύγει εδώ σαν κόρη, ας σταλεί στο σπίτι του πατέρα της και στον λαό των Κόλχων. Αν όμως σαν νύφη και σύζυγος στο κρεβάτι πλάγιασε χάνοντας την παρθενία της, ας αποδοθεί στον άνδρα της».

Την απόφαση του Αλκίνοου φρόντισε να κάνει γνωστή στους Μινύες η Ήρα:

Η Ήρα αμέσως, παίρνοντας σώμα υπηρέτριας, πήγε, και πηδώντας στο πλοίο, τους τα διηγήθηκε, εγκρίνοντας όσα σκέφτονταν οι βασιλείς. Τότε στην άκρη της πρύμνης ετοιμάστηκε για τη Μήδεια συζυγικό κρεβάτι. Έφτιαξαν δηλαδή χαμηλό στρώμα και πάνω άπλωσαν χρυσή φλοκάτη, ενώ γύρω δέρματα βοδιών κρέμασαν πάνω σε δόρατα, καθώς και σκεύη, για να κρύψουν το σεβαστό έργο του γάμου. Έτσι, η Μήδεια, η κακότυχη στο γάμο (=δεν είχε ακόμη παντρευτεί) αποχωρίστηκε εκεί το κοριτσίστικο άνθος της παρθενίας με θλιμμένα νυφικά τραγούδια. Έπειτα, παρουσιαζόμενοι μπροστά στον άριστο βασιλέα Μινύες και Κόλχοι, είπαν τα δικά τους κι αφού έλαχε στον Αισονίδη να πάρει απ' τον Αλκίνοο τη Μήδεια ως σύζυγο, γρήγορα έλυσαν τα καραβόσκοινα από τη νήσο. (Ορφ. Αργ. 1330-54, μετ. Σ. Σοφιάς)

Όταν ο Ιάσονας έφτασε στην Ιωλκό μαζί με τη Μήδεια, φέρνοντας το χρυσόμαλλο δέρας, η Μήδεια, εκδικούμενη τον Πελία για τον κίνδυνο στον οποίο είχε υποβάλει τον Ιάσονα, έγινε το όργανο της εκδίκησης της Ήρας προς τον Πελία για την ασέβεια απέναντί της. Η θεά αντάμειψε την κόρη του Αιήτη κάνοντας τα παιδιά της από τον Ιάσονα αθάνατα. Βέβαια λέγονταν και άλλα για τη σχέση Μήδειας και Ήρας:

Λεγόταν ότι η Μήδεια λατρευόταν ως θεά στην Κόρινθο, παραμερίστηκε όμως όταν η λατρεία της Ήρας πέρασε από το Άργος στην Κόρινθο. (Σχόλια στον Ευριπίδη Μήδεια 10)
Σύμφωνα με μια εκδοχή η Μήδεια όχι μόνο δε σκότωσε τα παιδιά της αλλά είχε προσπαθήσει να τα κάνει αθάνατα. Γι' αυτό τα έκρυβε στον ναό της Ήρας, επειδή πίστευε ότι η θεά θα τα έκαμνε· όμως τα παιδιά πέθαιναν.
Άλλη εκδοχή θέλει τους Κορίνθιους να σκοτώνουν τα παιδιά της, δεκατέσσερα συνολικά, πάνω στον βωμό της Ακραίας Ήρας, επειδή κουβάλησαν με τα χέρια τους τα φονικά δώρα της μητέρας τους. Για να εξιλεωθούν οι Κορίνθιοι για τον φόνο και να απαλλαχτούν από τον λιμό που ξέσπασε στην πόλη και πέθαιναν τα μωρά, έστησαν στον τάφο των νεκρών παιδιών το άγαλμα μιας γυναικείας μορφής με άγρια έκφραση που το ονόμαζαν Δείμα = Φόβητρο. Ή, κατά άλλη εκδοχή, οι πολίτες αφιέρωναν στον ναό της θεάς κάθε χρόνο στα Ηραία επτά αγόρια και επτά κορίτσια, τα έντυναν στα μαύρα, τους έκοβαν τα μαλλιά, έκαναν θυσίες. Με αυτόν τον τρόπο προσπαθούσαν να εξευμενίσουν και τα παιδιά της Μήδειας και την οργή της θεάς Ήρας.

Η Ήρα στον Τρωικό πόλεμο

Στον Τρωικό πόλεμο αυτονόητα είναι με το μέρος των Ελλήνων –μετά την επιλογή της Αφροδίτης από τον Πάρη στον αγώνα ομορφιάς. Συνωμοτεί εναντίον του συζύγου της, για τον οποίο θεωρεί ότι είναι με το μέρος των Τρώων, χωρίς να αντιλαμβάνεται ότι η εύνοια του Δία είναι μόνο για να αναδειχθεί τελικά η αξία του Αχιλλέα. Έτσι, αποπλανά ερωτικά τον Δία, για να βρουν χρόνο οι Αχαιοί να αντεπιτεθούν στους Τρώες, οι οποίοι μετά την απόσυρση του Αχιλλέα από τη μάχη, κυριαρχούσαν έναντι των Ελλήνων χάρη στην εύνοια και το σχέδιο του Δία. Πολεμά στο πλευρό των Αχαιών και τους ενθαρρύνει μεταμορφωμένη και φωνάζοντας με τη φωνή του Στέντορα Αιδώς, Αργείοι. Μαζί με την Αθηνά φροντίζουν να εξοντωθεί ο βασιλιάς της Θράκης Ρήσος. Στη θεομαχία εξουδετέρωσε εύκολα την Άρτεμη, άρπαξε με το αριστερό της χέρι τα δυο χέρια της κόρης του Δία, με το δεξί της πέταξε το τόξο και τη φαρέτρα, της μίλησε απαξιωτικά και την ανάγκασε να το σκάσει κλαμένη και φοβισμένη σαν τρυγόνα που την κυνηγά γεράκι (Όμ., Ιλ. Φ 479-513) Έστειλε την αγγελιαφόρο των θεών, και προσωπική της αγγελιαφόρο και, σχεδόν, θεραπαινίδα, την Ίριδα, στον Αχιλλέα, για να τον παρακινήσει να βγει στη μάχη και να σώσει το νεκρό σώμα του Πατρόκλου (Όμ., Ιλ. Σ 166-201). Όταν ο Αχιλλέας βρέθηκε αντιμέτωπος με τον θεό Σκάμανδρο, εκείνη τον προστάτεψε ξεσηκώνοντας γύρω του θύελλα και βάζοντας κοντά του τον γιο της Ήφαιστο. Έτσι, διαφυλάσσοντας την τιμή του Αχιλλέα, φρόντισε να περιοριστούν τα δεινά από την οργή του αλλά και από τη συμφορά που έπληξε τους Αχαιούς από την επίθεση που τους έκανε ο Απόλλωνας με τα βέλη του, ενώ στη σύγκρουση του Αχιλλέα με τον Αγαμέμνονα έστειλε την Αθηνά να τον συγκρατήσει. Και φρόντισε ώστε ο αδικημένος Μενέλαος να βρει μια θέση μαζί με τη γυναίκα του Ελένη στα Ηλύσια πεδία.

Η τιμωρία των Λαβδακιδών

Λεγόταν ότι η Ήρα ήταν αυτή που προκάλεσε τα δεινά στον οίκο των Λαβδακιδών ως τιμωρία για την ομοφυλοφιλία του Λάιου. Ο μύθος έχει ως εξής: Όταν ο Λάιος, νόμιμος κληρονόμος του θρόνου των Θηβών, εξορίστηκε από τον Ζήθο και τον Αμφίονα, κατέφυγε στον Πέλοπα, στην Πελοπόννησο. Εκεί ερωτεύτηκε τον Χρύσιππο, γιο του Πέλοπα από τη νύφη Αξιόχη και ετεροθαλή αδελφό του Ατρέα και του Θυέστη. Σε αυτόν δίδασκε την τέχνη της αρματοδρομίας. Αλλά κάποτε, κατά τη συμμετοχή του στα Νέμεα, τον άρπαξε από το άρμα του και τον έφερε στη Θήβα. Και ο Πέλοπας καταράστηκε τον Λάιο, και σε αυτή την κατάρα για τον ομοφυλοφιλικό έρωτα που εισήγαγε ο Λάιος, σύμφωνα με αυτόν τον μύθο, ανιχνεύεται η απαρχή των δεινών του οίκου των Λαβδακιδών, ή στον θυμό της θεάς Ήρας, καθώς τέτοιου είδους έρωτες δεν ευνοούσαν τον θεσμό της οικογένειας της οποίας ήταν προστάτης. Σύμφωνα με μια εκδοχή του μύθου η πρώτη εκδήλωση των συνεπειών της κατάρας του Πέλοπα ήταν ο φόνος του Λάιου από τον γιο του Οιδίποδα, καθώς Λάβδακος και Λάιος, πατέρας και γιος, είχαν διεκδικήσει τον νέο, τον Χρύσιππο, με κοινά αισθήματα πάθους. Σύμφωνα με τον Σοφοκλή η εκδήλωση της κατάρας έγινε ύστερα από χρησμό που πήρε ο Λάιος ότι θα τον σκοτώσει το ίδιο του το παιδί και θα παντρευτεί τη μητέρα του. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή, η Σφίγγα που εμφανίστηκε στη Θήβα και κατάτρωγε τους Θηβαίους ήταν συνέπεια του θυμού της Ήρας για την ομοφυλοφιλία του Λαΐου.

Η μανία από την Ήρα

Μανία δεν στέλνει μόνο ο Διόνυσος, στέλνει και η Ήρα, κάποιες φορές ως τιμωρία σε αυτούς που βοήθησαν τον γιο της ερωμένης του άνδρα της Διόνυσο ή και στον ίδιο τον Διόνυσο, άλλες φορές ως τιμωρία σε όσους τον προσβάλλουν!

Μανία ενέβαλε η Ήρα στον Αθάμαντα και την Ινώ, που ανέλαβαν την ανατροφή του Διόνυσου και στην τροφό του Μάκριδα. Μανία ενέβαλε και στον ίδιο τον Διόνυσο που περιπλανήθηκε στην Ασία. Μανία έβαλε και στις τρεις κόρες του Προίτου, την Ιφινόη, τη Λυσίππη, την Ιφιάνασσα. Αυτές, είτε επειδή προσέβαλαν τον Διόνυσο είτε επειδή είχαν προκαλέσει την οργή της Ήρας, επειδή δε λογάριαζαν τη δύναμή της, είχαν χάσει τα λογικά τους και έτρεχαν στα βουνά δέσμιες της τρέλας τους. Ο Προίτος κάλεσε τον μάντη Μελάμποδα στην Τίρυνθα, για να τις γιατρέψει. Εκείνος προσφέρθηκε να τις γιατρέψει με αντάλλαγμα το ένα τρίτο του βασιλείου, όμως ο Προίτος θεώρησε υπερβολική την απαίτησή του. Όμως το κακό εξαπλώθηκε σε μεγάλο μέρος των Αργείων γυναικών, οι οποίες σκότωναν τα παιδιά τους, εγκατέλειπαν τις εστίες τους και έφευγαν τρελαμένες στα βουνά, όπου διαμέλιζαν ζώα και τα καταβρόχθιζαν ωμά. Μετά από νέα παράκληση του Προίτου ο Μελάμποδας δέχτηκε να διώξει το κακό, αλλά αυτή τη φορά ζήτησε τα δυο τρίτα του βασιλείου, το ένα για τον ίδιο και το άλλο για τον αδελφό του Βίαντα. Φοβούμενος τα χειρότερα, ο Προίτος δέχτηκε. Συνοδευόμενος κι από άλλους άνδρες, ο Μελάμποδας κυνήγησε στη Σικυώνα τις Αργείες γυναίκες που προσπαθούσαν να διαφύγουν. Εκεί η Ιφινόη, η μια από τις κόρες του Προίτου, εξαντλημένη έχασε τη ζωή της· η καταδίωξη συνεχίστηκε έπειτα προς την οροσειρά των Αροανίων. Εκεί τις βρήκε ο μάντης και τις οδήγησε στην τοποθεσία Λουσοί, όπου με εξαγνισμούς και μυστικές τελετές κατόρθωσε να τις γιατρέψει από την τρέλα. Στον Άνιγρο ποταμό της Πελοποννήσου, ΝΔ της Ολυμπίας, πέταξε ο Μελάμποδας τα αντικείμενα που χρησιμοποίησε για τον εξαγνισμό των θυγατέρων του Προίτου. Από τότε, από τα νερά του ποταμού αναδύεται μια άσχημη μυρωδιά. Σύμφωνα με τη μαρτυρία ορισμένων συγγραφέων, η ίαση των Προιτίδων στους Λουσούς ήταν άμεση ενέργεια της Άρτεμης. Μετά από αυτό, ο Προίτος πάντρεψε την Ιφιάνασσα με τον Μελάμποδα και τη Λυσίππη με τον αδελφό του μάντη, τον Βίαντα. Έτσι ανέβηκαν και οι δυο στους θρόνους που τους είχε υποσχεθεί ο Προίτος. (Απολλόδ. 2.2.2 κ.ε.).

Μανία ενέβαλε στην ερωμένη του άνδρα της Ιώ και στον γιο του άνδρα της Ηρακλή που σκότωσε τη γυναίκα του Μεγάρα και τα παιδιά τους –όργανο της Ήρας ήταν η Λύσσα που ενήργησε με εντολή της Ήρας (Ευρ. Ηρ.).

Η Ήρα μητέρα και πάντων «γενέθλα»

Πανίσχυρη σύζυγος η Ήρα, η τρίτη του Δία, γίνεται μητέρα όχι και τόσο διάσημων παιδιών, ενίοτε περίεργων, ανεπιθύμητων από τον πατέρα τους ή και από την ίδια:

Και τελευταία τη θαλερή την Ήρα ομόκλινή του έκανε.
Εκείνη την Ήβη και τον Άρη και την Ειλείθυια γέννησε,
σαν έσμιξε ερωτικά με των θεών το βασιλιά και των ανθρώπων.

Η κόρη τους η Ήβη, αυτή που θα γινόταν σύζυγος του Ηρακλή μετά την αποθέωσή του, ήταν η αιώνια νιότη, το άνθος της νιότης, οινοχόος στα τραπέζια των θεών. Η Ειλείθυια, θεά του τοκετού, ήταν από παλιά τιμωρημένη και με περιορισμένη σφαίρα επιρροής. Ο Όμηρος, βέβαια, αναφέρει πολλές Ειλείθυιες και τις θεωρεί όλες κόρες της Ήρας (Ιλ. Λ 270, Τ 119), ο Ησύχιος μία (Θ 922). Ο Άρης ήταν το παιδί που ο Δίας θεωρούσε ως τον έχθιστον μεταξύ όλων των παιδιών του. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή ο Άρης ήταν μόνο δικός της γιος, μονογενής. Αυτό έγινε κάτω από τις εξής συνθήκες: Όταν ο Δίας γέννησε ο ίδιος την Αθηνά που ξεπήδησε από το κεφάλι του, η Ήρα, εξοργισμένη από το γεγονός, θέλησε να αποκτήσει παιδί χωρίς τη μεσολάβηση του αρσενικού. Απευθύνθηκε στη Φλώρα, Νύμφη της βλάστησης, θεά των ανθοφόρων φυτών, συμπεριλαμβανομένων των σιτηρών και της αμπέλου, κυρίαρχη των μυστικών ιδιοτήτων των φυτών. Κι εκείνη έδωσε στη μονίμως απατημένη σύζυγο ένα λουλούδι, που ένα απλό άγγιγμά του καθιστούσε μια γυναίκα έγκυο. Έτσι ήρθε στον κόσμο ο θεός Άρης, ο Mars της λατινικής θεολογίας, από τον οποίο ονομάστηκε ο μήνας Μάρτιος, πρώτος της Άνοιξης. Με αυτόν τον τρόπο αιτιολογείται το πώς ο θεός του πολέμου βρέθηκε να σχετίζεται με την άνοιξη.

Η Ήρα γέννησε και τον Ήφαιστο, είτε από τον Δία, όπως μαρτυρεί ο Όμηρος, είτε μόνη της, για να εκδικηθεί τον Δία που γέννησε μόνος του την Αθηνά, σύμφωνα με την ησιόδεια παράδοση:

Ο ίδιος γέννησε απ’ το κεφάλι του την αστραπόματη Αθηνά,
[…]
Η Ήρα τον ξακουστό τον Ήφαιστο […]
[…] δίχως να σμίξει ερωτικά
τον γέννησε, γιατί οργίστηκε πολύ και μάλωσε με τον ομόκλινό της.
(Ησ., Θεογ. 921-929, μετ. Σ. Γκιργκένης)

Και όπως θεωρούσε έχθιστο τον γιο του Άρη, πέταξε από τον ουρανό τον Ήφαιστο, για τη συμμαχία που πρόσφερε στη μητέρα του. Άλλες πάλι εκδοχές του μύθου θέλουν την ίδια τη μητέρα να τον αποστρέφεται για τη δυσμορφία του και να τον πετά από τον Όλυμπο.

Της απέδιδαν και άλλα παιδιά και μια πιο πλούσια ερωτική ζωή από την αναμενόμενη για τον ρόλο και τη θέση της στον Όλυμπο. Έτσι, λεγόταν ότι πρώτος που πλάγιασε μαζί της ήταν ο Ευρυμέδοντας, από τον οποίο απέκτησε τον Προμηθέα (Σχ. Ιλ. Ξ 2960) και, σύμφωνα με μια παραλλαγή, γέννησε μόνη της τον Τυφώνα που πολέμησε τον Δία. Τον γέννησε και αυτόν μόνη της, χωρίς μεσολάβηση κανενός αρσενικού, όπως είχε κάνει και με τον Ήφαιστο, το πιο αδύναμο από τα παιδιά της, και όπως ο Δίας είχε γεννήσει την Αθηνά έξω από τη συζυγική τους σχέση. Με αυτόν τον τρόπο η θεά δεν ατιμάστηκε και γέννησε ένα παιδί που ήταν τόσο πιο δυνατό από τον Δία όσο ο Δίας από τον Κρόνο. Παρέδωσε τον γιο της στον δράκοντα των Δελφών, στον/στην Πύθωνα ή τον/την Δελφύνη (τον/την Δελφίνη), για να τον μεγαλώσει. (Ομ. Ύμν. Εις Απόλλωνα 300-374) Σύμφωνα με άλλη εκδοχή η Ήρα εμπλέκεται με τη γέννηση του Τυφώνα με διαφορετικό τρόπο: Δυσαρεστημένη η Γαία από την ήττα των Γιγάντων, διέβαλλε την Ήρα στον Δία. Εκείνη, για να εκδικηθεί, ζήτησε από τον Κρόνο να τη βοηθήσει. Κι εκείνος της παρέδωσε δύο αυγά ποτισμένα με το σπέρμα του, για να τα θάψει. Τότε θα γεννιόταν ένας δαίμονας, ο Τυφώνας, που θα εκθρόνιζε τον Δία. Η σύγκρουση μεταξύ τους ήταν φοβερή. Έληξε με τον Τυφώνα να κείτεται κάτω από το ηφαίστειο της Αίτνας.

Μια εκδοχή θέλει και την Έριδα δική της κόρη από τον Δία και ότι από τον Διόνυσο απέκτησε την Πασιθέα (Νόννος 15.91). Υπήρξε και ιδιότυπη τροφός του Ηρακλή. Για τους ιδιότυπους γιους Κενταύρους βλ. την ερωτική περιπέτεια με τον Ιξίονα.

Όπως και να έχουν τα πράγματα, ο Αλκαίος αποκαλεί την Ήρα πάντων γενέθλα (απ. 129.7), αυτή που παράγει τα πάντα, και αυτό ίσως έχει να κάνει με τη δυνατότητα της θεάς να ανανεώνει την παρθενικότητά της και τη δυνατότητα να γίνεται ανά πάσα στιγμή μητέρα ξανά και ξανά. Αυτό ίσως αποτυπώνεται με τον μύθο της ερωτικής ένωσής της με τον Δία, την οποία υπαινίσσεται η Ιλιάδα. Διάφορα στοιχεία του μύθου της Ήρας την καταδεικνύουν με μεγαλύτερη σχέση με τη γη απ’ ό,τι φαίνεται από τα επεισόδια που τραβούν την προσοχή, όπως εκείνα της απατημένης συζύγου.Σύμφωνα με μια παράδοση την Ήρα ανέθρεψαν οι Ώρες και όχι οι κόρες του ποταμού Αστερίωνα, γεγονός που αποδεικνύει τη σχέση της θεάς με τον ετήσιο κύκλο της σοδειάς και τη λατρεία της ως θεάς της γονιμότητας. Ενίοτε και το όνομά της συνδέεται με τη λέξη ώρα και σχετίζεται με την εποχή του έτους, οπότε η υπόστασή της εμφανίζεται συνδεδεμένη με τα καιρικά φαινόμενο και τη φύση. Εξάλλου, η ίδια προκαλεί καιρικά φαινόμενα. Έτσι αιτιολογείται η σχέση της με τον θεό του ουρανού, ή με την ωριμότητα για γάμο, οπότε αυτονόητα συνδέεται με τον θεσμό του γάμου.

Απόγονοι της Ήρας θεωρούνταν οι Κάδμειοι (ανάμεσά τους ο θεός Διόνυσος), οι Πελοπίδες (Αγαμέμνονας, Μενέλαος, Θησέας, Αίγισθος, Ορέστης, Ηλέκτρα, Ιφιγένεια, Αμφιτρύωνας, Αλκμήνη, Ευρυσθέας, Ιόλαος, Ηρακλής) οι Θεστιάδες (Αλθαία, Λήδα, Μελέαγρος, Δηιάνειρα, Διόσκουροι, Ωραία Ελένη, Αμφιάραος), ο Ασκληπιός, οι Παλικοί, ο Αιγέας και ο ληστής Περιφήτης.

Παλαιότητα και πρωταρχικότητα της Ήρας στη λατρεία και τον μύθο

Από τα ομηρικά έπη η γυναικεία φύση της Ήρας περιορίζεται στις συζυγικές σχέσεις, στην ερωτική ολοκλήρωση και στον χωρισμό. Ωστόσο, η λατρεία και η λεπτομερής ανάγνωση του μύθου της οδηγούν στην αναγνώριση μιας θεάς ανεξάρτητης, παντοδύναμης από μόνη της, χωρίς την υποστήριξη κανενός συζύγου, παλαιότερη από τον πανίσχυρο σύζυγο Δία που φαίνεται ότι ήλθε αργότερα στον ελλαδικό χώρο, βρήκε την Ήρα την οποία σταδιακά υπ-έταξε.

Σε αντίθεση με τον Δία, που αρχικά λατρευόταν στην ύπαιθρο χώρα, οι παλαιότεροι και σπουδαιότεροι ναοί είναι της Ήρας, όπου στεγαζόταν και προστατευόταν το λατρευτικό της άγαλμα, αρχικά σανιδόμορφο και άμορφο (Καλλίμαχος, απ. 100, 2 Pfeiffer) ή κίονας (Παυσ. 2.17.5), στη συνέχεια ανθρωπόμορφο κατά την εποχή του βασιλιά Προκλή, του Ίωνα οικιστή της Σάμου. Η λατρεία της έχει δύο σημαντικά κέντρα, το ιερό μεταξύ Άργους και Μυκηνών, εξού και το σταθερό ομηρικό επίθετο Ήρη Αργείη, και τη Σάμο, εξού και το επίθετο Σαμία. Οι αρχαιολογικές ανασκαφές του Σλήμαν ανακάλυψαν τα ίχνη της στις Μυκήνες, ενώ στην Ιλιάδα η ίδια η θεά τις αναφέρει, μαζί με το Άργος και τη Σπάρτη ως τις αγαπημένες πόλεις της.

Η λατρεία της στη Σάμο μαρτυρείται από την Εποχή του Χαλκού και συγκεκριμένα στην περίοδο του Μυκηναϊκού πολιτισμού. Σύμφωνα με τον Παυσανία, οι κάτοικοι του νησιού θεωρούσαν ότι το ιερό της θεάς ιδρύθηκε από τους Αργοναύτες γύρω από ένα ξόανο που είχαν φέρει μαζί τους από το Άργος. Αν και οι πρώτοι άποικοι του νησιού πρέπει πράγματι να είχαν έλθει από το Άργος, όπου είναι γνωστή η απήχηση της λατρείας της θεάς, αρχαιολογικά ευρήματα στην περιοχή μαρτυρούν την ύπαρξη βωμών από τον 10ο και τον 9ο αι. π.Χ., γεγονός που υποδεικνύει ότι η λατρεία της αργείας Ήρας εξομοιώθηκε με μιαν αρχαιότερη τοπική θεότητα. Αρχικά στον χώρο υπήρχε μικρός λίθινος βωμός και ναόσχημο κτίσμα για την προστασία του ξύλινου λατρευτικού της αγάλματος. Τον 8ο αι. π.Χ. ο βωμός έγινε ορθογώνιος και περιβάλλεται με πλακόστρωση. Δυτικά του βωμού κτίστηκε ο πρώτος ναός της Ήρας, ο λεγόμενος Εκατόμπεδος, επειδή το μήκος του ήταν 100 πόδια, και με αναλογία μήκους - πλάτους 5:1, και ο οποίος παρέμεινε ένας από τους μεγαλύτερους ναούς στον αρχαίο κόσμο. (Για τον βωμό και τον ναό εδώ)

Λατρευόταν με το επίθετο Ιμβραία από τον θεό ποταμό Ίμβρασο της Σάμου, γιο του Απόλλωνα και της Νύμφης Ωκυρρόης, όπου είδε για πρώτη φορά το φως η θεά, στη ρίζα μιας λυγαριάς (Απολλ. Ρ. 1.187· Παυσ. 7.4.)· εκεί κατασκευάστηκε αργότερα ο ναός της.

Στο Ηραίο του Άργους θα πρέπει να υπήρχε την ίδια εποχή υπαίθριος βωμός ή μικρό οικοδόμημα, ανάλογο μ' ένα πήλινο ομοίωμα πρώιμου ναΐσκου που βρέθηκε εκεί. Κατά το δεύτερο μισό του 7ου αι. π.Χ. κατασκευάστηκε στη θέση του μεγάλος περίπτερος ναός, που τον ξεπερνούσε ο ναός της θεάς στη Σάμο.
Στην Περαχώρα Κορινθίας ιδρύθηκαν τον 8^ο αι. δύο ναοί, ο ένας για την Ήρα Ακραία, τη θεά των ακρωτηρίων, και ο άλλος για την Ήρα Λιμενία, τη θεά των λιμανιών.
Στην Τίρυνθα τα ερείπια της μυκηναϊκής ακρόπολης μετασκευάστηκαν σε ναό της Ήρας, στο εσωτερικό του οποίου υπήρχε αρχαίο καθιστό άγαλμα της θεάς.
Ο ναός της στην Ολυμπία, σε πεδιάδα στους πρόποδες του Κρονίου και κοντά στον ποταμό Κλάδεο, είναι ένα από τα αρχαιότερα δείγματα μνημειακής ναοδομίας στην Ελλάδα, παλαιότερος από εκείνον του Δία· μάλιστα, δίπλα στο λατρευτικό άγαλμα της ένθρονης θεάς στεκόταν το άγαλμα του Δία με μορφή πολεμιστή.
Περίφημος ήταν και ο ναός της Ήρας Λακινίας στον Κρότωνα της Κάτω Ιταλίας, αποικίας των Αχαιών, στη γιορτή του οποίου συνέρρεαν οι Έλληνες της νότιας Ιταλίας.
Δύο από τους πιο καλοδιατηρημένους ναούς στην Ποσειδωνία ήταν αφιερωμένοι στην Ήρα, η λεγόμενη βασιλική του 6ου αι. π.Χ. (εσφαλμένα θεωρήθηκε χριστιανικός ναός) και ο λεγόμενος, εσφαλμένα, ναός του Ποσειδώνα του 5^ου αι. π.Χ.
Κοντά στις εκβολές του ποταμού Σίλαρη βρισκόταν ένας ακόμη ναός του 6^ου αι. π.Χ.
Στην Κέρκυρα, εντός του κτήματος του Mon Repos, εντοπίστηκαν, σε χαμηλό λόφο, λείψανα σημαντικού ιερού της αρχαίας πόλης. Οι ενδείξεις για ύπαρξη λατρείας στον χώρο αυτό ξεκινούν από τα τέλη 7ου αι. π.Χ., περίοδο κατά την οποία κτίστηκε στην κορυφή του λόφου ένας μεγάλος δωρικός ναός, ο οποίος έχει αποδοθεί στην Ακραία Ήρα και από τον οποίο ελάχιστα στοιχεία έχουν διασωθεί. Στα τέλη του 5^ου αι. π.Χ., κτίστηκε ένας δεύτερος ναός, ο οποίος αντικατέστησε τον προηγούμενο που καταστράφηκε. Και από αυτόν τον ναό των κλασικών χρόνων, ο οποίος καταστράφηκε στις αρχές 1^ου αι. π.Χ., διατηρείται μόνον η κοίτη θεμελίωσής του.
Στον Στύμφαλο της Αρκαδίας υπήρχαν προς τιμή της τρεις ναοί, στην Ήρα ως κορίτσι, ολοκληρωμένη, διαζευγμένη –παις, τελεία, χήρα.

[2] Στην αρχαία Στύμφαλο λένε πως έζησε ο γιος του Πελασγού Τήμενος και πως η Ήρα ανατράφηκε από τον Τήμενο αυτόν, ο οποίος ίδρυσε και τρία ιερά για τη θεά και της έδωσε και τρία προσωνύμια· όταν ακόμα ήταν παρθένος κόρη, όταν παντρεύτηκε το Δία τέλεια (ώριμη), κι όταν για οποιοδήποτε λόγο ήρθε σε αντίθεση με το Δία και γύρισε στη Στύμφαλο, ο Τήμενος την ονόμασε χήρα. Αύτη την παράδοση για τη θεά έμαθα πως έχουν οι Στυμφάλιοι. (Παυσ., 8.22.2)

Όπως διαπιστώνουμε, συχνά τα ιερά της Ήρας απαντώνται έξω από τις πόλεις, δεσπόζουν σε εκτεταμένες πεδιάδες που διασχίζονται από ποταμούς. Εκεί έβοσκαν αγέλες μεγάλων ζώων, βοδιών και αλόγων, που η θεά είχε υπό την προστασία της. Έτσι, στις απλωμένες πεδινές εκτάσεις του Πάδου κοντά στην Αδρία, όπου τα άγρια ζώα συνυπήρχαν ειρηνικά με τα ήμερα -λύκοις ἐλάφους συναγελάζεσθαι (Στραβ. 5.1.9), υπήρχαν κοπάδια αλόγων, για τα οποία μιλά με θαυμασμό και ο αρχαϊκός ποιητής Αλκμάν (1.51), ενώ μαρτυρείται ότι το ιερό άλσος της θεάς το είχε ιδρύσει ο Διομήδης. Το Άργος ονομάζεται στον Όμηρο ἱππόβοτον (Ιλ. Γ 75, 258· Ο 258· Οδ. ο 239, 274) και στο Ηραίο της πόλης ανήκαν κοπάδια βοδιών και οι ιέρειες της Ήρας έφθαναν στο ιερό την ημέρα της γιορτής της με βοϊδάμαξες, κάτι που θυμίζει την ιστορία των Αργείων Κλέοβη και Βίτωνα και παραδίδει ο Ηρόδοτος (1.31.2-5).

Αυτονόητα, λοιπόν, η θεά λατρευόταν ως Ιππία και συχνά στον Όμηρο ονομάζεται βοώπις. Αλλά και από άλλα στοιχεία συνάγεται η σχέση της με τα μεγάλα ζώα, βόδια και άλογα. Ο λόφος στο Ηραίο του Άργους ονομαζόταν Εύβοια, όπως και το νησί ανατολικά της Αττικής, όπου μαρτυρείται παλαιά λατρεία της Ήρας. Η Βοιωτία επίσης ήταν τόπος λατρείας της θεάς –στην αρχή των Φοινισσών του Ευριπίδη γίνεται αναφορά στο λιβάδι της Ήρας στον Κιθαιρώνα –λειμῶν᾽ ἐς ῞Ηρας καὶ Κιθαιρῶνος λέπας –και στους βοσκούς των αλόγων και των βοδιών –ἱπποβουκόλοι (στ. 24 και 28). Η Ήρα μεταμόρφωσε την Ιώ σε αγελάδα, ενώ τις Προιτίδες της Τίρυνθας, που χλεύασαν το μικρό μέγεθος του ναού της θεάς, τις τιμώρησε με παραφροσύνη θεωρώντας τους εαυτούς τους αγελάδες. Η γιορτή της στο Άργος ονομαζόταν Εκατόμβαια εξαιτίας του μεγάλου αριθμού των ζώων που θυσιάζονταν προς τιμή της. Εκατόμβες γίνονταν και στην Αίγινα και τη Σάμο –σε ελληνιστικό επίγραμμα αναφέρονται τα μοσχάρια ως προσφιλή ζώα θυσίας της Ήρας στη Σάμο (Παλατινή Ανθολογία 6.243).

Επιπλέον, η Ήρα, όπως και η Αφροδίτη, είναι θεά των ναυτιλλομένων, με ναούς κοντά στη θάλασσα ή και στα λιμάνια, όπως οι δύο ναοί της στην Περαχώρα Κορινθίας. Εξάλλου, τη σχέση της με τη θάλασσα τη μαρτυρεί και η εμπλοκή της στην Αργοναυτική εκστρατεία αλλά και ο προστατευόμενός της Σάμιος ναυτικός Κωλαίας που στα μέσα του 7^ου αι. π.Χ. έφτασε μέχρι την Ταρτησσό της Ισπανίας και με την επιστροφή του ανέθεσε στο Ηραίο του πατρικού του νησιού χάλκινο λέβητα με προτομές γρυπών (Ηρόδ. 4.152). Και επειδή επρόκειτο για κρατήρα αργείας τέχνης, επειδή ό,τι είναι γνωστό για το σχήμα του λέβητα του 7^ου αι. είναι από τους λέβητες της Ολυμπίας, του Άργους και της Σάμου, επειδή οι τόποι αυτοί ήταν αναμφίβολα τόποι λατρείας της Ήρας, η E. Simon διατυπώνει την άποψη ότι οι λέβητες με τους γρύπες δεν θα πρέπει να συνδέονται με την Ήρα αλλά με τον Δία.^[11]

Με δεδομένο ότι για τους κατοίκους του αιγαιακού χώρου ο πλούτος ερχόταν από την κτηνοτροφία και το θαλάσσιο εμπόριο, τα ιερά της Ήρας, θεάς των κοπαδιών και των ναυτιλλομένων, θα πρέπει να ήταν τα πλουσιότερα. Αυτονόητη είναι και η συνύπαρξή της, ενίοτε, με την Αθηνά, θεά προστάτιδα των πόλεων και των ελαιώνων, τόσο στον μύθο όσο και στη ναοδομία. Στον μύθο, αν και είναι αντίπαλες στον αγώνα ομορφιάς, συνασπίζονται μεταξύ τους εναντίον της νικήτριας Αφροδίτης και παίρνουν και οι δυο το μέρος των Αχαιών. Κοινή λατρεία έχουν στην Ποσειδωνία, με τον υστεροαρχαϊκό ναό της Αθηνάς να υψώνεται δίπλα στους δύο ναούς της Ήρας. Εξάλλου, Αθηνά και Ήρα διεκδίκησαν από τον Ποσειδώνα την Αθήνα η πρώτη, το Άργος η δεύτερη, υποσκελίζοντας τη λατρεία αυτού του θεού. Αλλά η σύγκρουση Ήρας και Ποσειδώνα, θεών με ισχύ στη θάλασσα και στα μεγάλα ζώα, ήταν αυτονόητη. Για θεούς του Αιγαίου δεν πρέπει να προκαλεί έκπληξη η αλληλοεπιχώρηση αρμοδιοτήτων, εξάλλου η καθήλωση ενός θεού σε ένα μόνο στοιχείο, είτε είναι της φύσης είτε δύναμη πνευματική, είναι παλαιωμένη. Επιπλέον, σε γεωμετρικά αγγεία είναι συχνή η εμφάνιση στοιχείων της θάλασσας και πλοίων με ζώα που βόσκουν.

Ούτε και με τον Διόνυσο φαίνεται ότι βρισκόταν αρχικά σε διαμάχη.

Η λατρεία της Ήρας ως Μεγάλης Θεάς, με διευρυμένη εξουσία τόσο στη φύση όσο και ως πνευματική δύναμη που επιδρά στην ιστορία και τον πολιτισμό, ήταν ευρύτατη, ενώ από και τη θέση των ιερών της και από την ιστορία της λατρείας της συνάγεται ότι η Ήρα όχι μόνο ήταν αρχικά θεότητα ανεξάρτητη από τον Δία αλλά κυριαρχούσε στους Πελασγούς πολύ πριν από την έλευση του θεού των μεταναστευτικών φύλων Δία, ο οποίος έλεγξε τη δύναμή της σχετιζόμενος μαζί της. Έτσι, ως κόρη του Κρόνου και της Ρέας η Ήρα, μάλιστα η πιο μεγάλη «του πανούργου Κρόνου», είναι φυσική αδελφή και σύζυγος του Δία, κάτι που προσκρούει στην απαγόρευση της αιμομιξίας, που μοναδικά δίνεται από τον Σοφοκλή στην τραγωδία Οιδίποδας τύραννος, τονίζει επομένως τη μοναδική της ισοτιμία με τον Δία, καθώς είναι αυτή που κοιμάται στην αγκαλιά του τέλειου Δία, κάθεται στον χρυσό θρόνο πλάι του στον Όλυμπο και κρατά το σκήπτρο·αντίστοιχα ο Δίας ήταν ο ἐρίγδουπος πόσις ῞Ηρης (Ιλ., Η 411), ο κεραυνοσείστης σύζυγος της Ήρας, κάτι που παραπέμπει σε πάρεδρο μιας ισχυρής θεάς. Η ίδια γέννησε τον Τυφώνα που απείλησε σοβαρά τον Δία και την εξουσία του. Μαζί με την Αθηνά και τον Ποσειδώνα σχεδίαζαν να αλυσοδέσουν τον υπέρτατο θεό –και μόνο η παρουσία του Γίγαντα Αιγαίωνα τους απέτρεψε από τα σχέδιά τους (Όμ., Ιλ. Α 393-406).

Έτσι, η διαρκής διαμάχη της με τον Δία υποδεικνύει μια σύντροφο καθόλου υποταγμένη αλλά σύντροφο με τα δικά της δικαιώματα. Το γεγονός ότι κατακτήθηκε με δόλο από τον Δία που πήρε τη μορφή κούκου προδηλώνει την αρχική άρνηση της θεάς στην πολιορκία του· η ερωτική ένωση έγινε εκτός γάμου, ενώ, έγγαμοι πλέον, η Ήρα αποπλανά τον Δία, αφού πρώτα εξαπάτησε και την Αφροδίτη προκειμένου η θεά της ομορφιάς να την εφοδιάσει με σύνεργα ερωτικής έλξης. Η πεισματική, ισχυρή προσωπικότητά της τα έφερε έτσι ώστε η θεά να ενωθεί με τον θεό στην ιερή κορυφή της Ίδης. Και ενώ η παρουσία του σύννεφου πάνω στην κορυφή του βουνού παραπέμπει σε επιφάνεια του θεού του καιρού, η Ήρα δεν κρατά για τον εαυτό της τον ρόλο της άφωνης γης που αποδέχεται παθητικά τη γονιμοποιό δράση. Εξάλλου, η ένωση στην Ίδη δεν οδήγησε σε γονιμοποίηση και ούτε έγινε γι’ αυτόν τον σκοπό. Έπειτα, σε ξυλόγλυπτο από το Ηραίο ΙΙ της Σάμου (περίπου 610 π.Χ., σήμερα χαμένο) ένα ζευγάρι εμφανίζεται περισσότερο στην ερωτική του σχέση παρά στη συζυγική. Η γυναίκα δε φορά το νυφικό κάλυμμα της κεφαλής, ακουμπά τον αγένειο άνδρα στον ώμο, ενώ εκείνος αγγίζει το στήθος της γυναίκας και δεν της πιάνει το χέρι για να την τραβήξει προς το μέρος του, όπως στην ιερογαμία, ούτε εκείνη βρίσκεται στη χαρακτηριστική κίνηση της αποκάλυψης. Το ζευγάρι του ξυλόγλυπτου μπορεί να ταυτιστεί με τον Δία και την Ήρα στην ερωτική τους ένωση.

Όλα αυτά είναι δηλωτικά του θριάμβου της πελασγικής θεάς.

Οι απεικονίσεις της θεάς

Ο ομηρικός χαρακτηρισμός βοώπις οδήγησε τον Σλήμαν στο εσφαλμένο συμπέρασμα ότι η θεά είχε αρχικά τη μορφή αγελάδας και που το τεκμηρίωσε και με τα πολλά πήλινα ειδώλια βοδιών από τις Μυκήνες. Ωστόσο, νεότερες έρευνες έδειξαν ότι οι πρώιμες απεικονίσεις της θεάς δεν ήταν ζωόμορφες, επομένως τα βόδια ήταν μάλλον τα ιερά της ζώα και τα προσφιλέστερα για θυσία προς τη θεά, ενώ τα ομοιώματά τους σε λίθο, χαλκό, πηλό ήταν τα πιο αγαπημένα της αναθήματα. Αναμνήσεις που επιβίωσαν μιλούν αρχικά για ανεικονικές παραστάσεις της θεάς, ως σανίδας στη Σάμο, ως κίονος στο Άργος, τον οποίο πρώτη η ιέρεια της Ήρας Καλλιθόη κόσμησε: Καλλιθόη κλειδοῦχος Ὀλυμπιάδος βασιλείης, ῞Ηρης Ἀργείης, ἣ στέμμασι καὶ θυσάνοισι πρώτη ἐκόσμησε<ν> περὶ κίονα μακρὸν ἀνάσσης (Κλ., Στρωμ. 1.24.164.2.3-5). Μπορεί, λοιπόν, οι δύο λέοντες στην είσοδο της ακρόπολης των Μυκηνών μπορεί να περιβάλουν την κιονόμορφη θεά. Στο αρχαίο λατρευτικό της άγαλμα της Σάμου παριστάνεται με πόλον, το υψηλό κυλινδρικό στέμμα που φορούν οι Μεγάλες Θεές, όπως η Άρτεμη. Ωστόσο, σε πρώιμο αρχαϊκό αγαλμάτιο της θεάς από ξύλο που βρέθηκε στη Σάμο, η Ήρα φέρει πυργωτό διάδημα, τον πυλεῶνα (από τη λέξη πύλη) (Αλκμάν, απ. 60.1.2). Στη Σπάρτη έπλεκαν τον πυλεώνα με χορτάρι και γύρω τύλιγαν κλαδιά από αναρριχητικό φυτό με χρυσοκίτρινους καρπούς, το ελίχρυσο. Στο Άργος της έπλεκαν στεφάνια από αστερίωνα, ένα είδος πόας:

Το βουνό απέναντι από το Ηραίο πήρε το όνομα της Ακραίας, αυτό γύρω από το Ηραίο της Εύβοιας, ενώ η περιοχή κάτω από το Ηραίο της Πρόσυμνας. Ο Αστερίωνας, που κυλάει πέρα από το Ηραίο, πέφτει σε φαράγγι και χάνεται. Στις όχθες του φυτρώνει ένα ποώδες φυτό, που το λένε αστερίωνα. Το προσφέρουν στην Ήρα και φτιάχνουν στεφάνια με τα φύλλα του. (Παυσ. 2.17.2)

Φυσικά από τόπο σε τόπο διέφεραν τα φυτά, παρέμενε όμως το πλέξιμο διαδήματος από χόρτα και ελικωτούς μίσχους, κάτι που απεικονίζεται και σε μεταγενέστερα σαμιακά νομίσματα.

Τὸ δὲ Πούλουδον πόθεν; Λέγει ὁ Ησύχιος «Πυλών, στέφανος», ὁ δὲ Πολυδεύκης φέρει μάρτυρα τὸν Καλλίμαχον, ὅστις ὠνόμασε Πυλεῶνας τοὺς στεφάνους. Κατά τὸν Ἀθήναιον (XV, σελ. 678), τὄνομα ἦτο Λακωνικόν, «Πυλεών καλεῖται ὁ στέφανος, ὅν τῇ Ήρα περιτιθέασιν οἱ Λάκωνες». Οἱ στέφανοι πλέκονται συνήθως ἀπό ἄνθη, καὶ τοῦτο ἀρκεῖ νὰ πιθανολογήσῃ τὴν συγγένειαν τοῦ Πούλουδον μὲ τὸν Πυλῶνα ή Πυλεῶνα. Ἀλλ’ ἔχομεν τῆς αὐτῆς γενεᾶς ὄνομα καὶ τὸ Ρωμ. Pullulo (pulluler), ἐξηγούμενον ἀπὸ τὰ Γλ. «Pullulo, βλαστάνω, ἐξανθώ». (Αδ. Κοραής, Άτακτα: Ἤγουν παντοδαπῶν εἰς τὴν Ἀρχαίαν καὶ τὴν νέαν Ἑλληνικήν γλῶσσαν αὐτοσχεδίων σημειώσεων, καί τινων ἄλλων ὑπομνημάτων, αὐτοσχέδιος συναγωγὴ)^[12]

Ο Καλλίμαχος δίνει την πληροφορία ότι τα αγάλματα της θεάς στο Άργος και τη Σάμο έφεραν στα στέμματά τους έλικες από κληματίδες, όμως όχι σαν σημάδι της νίκης του στον μισητό γιο του άνδρα της από τη Σεμέλη (fr. 101) αλλά μάλλον με σχέσεις συνύπαρξης και συνεργασίας της θεάς των λειμώνων και του θεού των αμπελώνων κατά την πρώιμη εποχή που η θεά παριστάνεται με τον πυλεώνα. Εξάλλου στη Λέσβο λατρευόταν μαζί ο Δίας, η Ήρα, ο Διόνυσος (το όνομα της μητέρας του αναφέρεται ως Θυώνη) (Σαπφώ απ. 17, Αλκαίος απ. 129). Και στην Ολυμπία οι δεκαέξι γυναίκες που ύφαιναν κάθε τέσσερα χρόνια πέπλο για την Ήρα και έπαιρναν μέρος στα Ηραία ήταν αυτές που έστηναν χορό προς τιμή της Φυσκόας από την οποία ο Διόνυσος απέκτησε ένα γιο, τον Ναρκαίο· αυτοί οι δύο ήταν οι πρώτοι που απένειμαν τιμές: διὰ πέμπτου δὲ ὑφαίνουσιν ἔτους τῇ ῞Ηρᾳ πέπλον αἱ ἓξ καὶ δέκα γυναῖκες· αἱ δὲ αὐταὶ τιθέασι καὶ ἀγῶνα Ἡραῖα […] Φυσκόας μὲν δὴ γέρα καὶ ἄλλα καὶ χορὸς ἐπώνυμος παρὰ τῶν ἑκκαίδεκα γυναικῶν (Παυσ. 5.16.2 και 7).

Οι Τελχίνες θεωρούνταν τεχνίτες των μετάλλων και, ακόμη, οι πρώτοι που κατασκεύασαν αγάλματα για τους θεούς, μερικά από τα οποία επονομάστηκαν από αυτούς –στη Λίνδο υπήρχε ο Απόλλωνας Τελχίνιος, στην Κάμειρο η Ήρα Τελχινία, στην Ιαλυσσό η Ήρα και οι Νύμφες Τελχίνιαι.

[Εικ. 51 52, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 92, 93, 94, 95, 96, 97, 98, 99, 100, 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111]

Τα φυτά και ζώα της Ήρας

Συχνά η Ήρα περιγραφόταν ή απεικονιζόταν κρατώντας κάποιο σκήπτρο ως σύμβολο κυριαρχίας ή έχοντας στα χέρια της ρόδι (σύμβολο γονιμότητας). Ελίχρυσο, κρίνος. Άλλα γνωστά σύμβολα της Ήρας ήταν το παγώνι, ο κούκος που συμβόλιζε τον ερχομό της άνοιξης και διάφορα λουλούδια και φυτά που συμβόλιζαν την ευλογία της φύσης

Γιορτές

Προς τιμήν της Ήρας γίνονταν γιορτές σε πολλές πόλεις της αρχαίας Ελλάδας και ονομάζονταν Ηραία. Τα λαμπρότερα Ηραία γίνονταν στο Άργος (Παυσ. 2.17.1-7), τη Σάμο (Στράβ. 14.1-14, Ηρ. 3.60) και την Ολυμπία (Παυσ. 5.16.2). Στο Ηραίον κοντά στις Μυκήνες υπάρχει ρυάκι που λέγεται Ελευθέριον που τα νάματά του χρησιμοποιούν οι ιέρειες για καθαρτικές τελετές και για όσες θυσίες είναι απόρρητες (Παυσ. 2.17.1).^[13] Λατρευόταν και στην Τίρυνθα, την Κόρινθο, την Επίδαυρο, τα Μέγαρα, στις αρκαδικές πόλεις Ηραία, Μαντίνεια, Μεγαλόπολη, Στύμφαλο. Στην Ολυμπία, τη Σπάρτη, την Πάρο, τη Δήλο, την Αμοργό, τη Θήρα, την Αστυπάλαια, τη Ρόδο, την Κρήτη.

Εκτός από τους Ολυμπιακούς αγώνες των ανδρών, κάθε τέσσερα χρόνια τελούνταν στην Ολυμπία από πολύ παλιά και τα Ηραία, που ήταν αγώνες δρόμου γυναικών προς τιμή της Ήρας. Οι γυναικείοι αυτοί αγώνες ήταν μάλλον αρχαιότεροι από τους Ολυμπιακούς. Οι Ολυμπιακοί αγώνες, όπως προαναφέρθηκε, σύμφωνα με την εναλλαγή των 49 και 50 μηνών έπεφταν άλλοτε το μήνα Απολλώνιο δηλ. Αύγουστο / Σεπτέμβριο, κι άλλοτε το μήνα Παρθένιο δηλ. Σεπτέμβριο / Οκτώβριο. Η εναλλαγή αυτή πιθανότατα εξυπηρετούσε και την τέλεση των Ηραίων, έτσι ώστε οι δύο αγώνες να μην συμπίπτουν. Πρόκειται για αγώνες με προδωρικές καταβολές που, σύμφωνα με την παράδοση, πρωτοδιοργάνωσε η Ιπποδάμεια, θέλοντας να τιμήσει την Ήρα από ευγνωμοσύνη για το γάμο της με τον Πέλοπα.

Στα ιστορικά χρόνια, τη διοργάνωση των αγώνων αναλάμβαναν 16 γυναίκες από επιφανείς οικογένειες της Ήλιδας, δύο από κάθε φυλή, οι οποίες ήταν και οι κριτές των αγώνων. Έτσι, κάθε τέσσερα χρόνια οι 16 Ηλείες ύφαιναν τον πέπλο της θεάς, τον απόθεταν με τιμές στο άγαλμα της Ήρας που βρισκόταν μέσα στο ναό της κατά την τελετή των Ηραίων και οργάνωναν αγώνα δρόμου για παρθένες. Οι παρθένες, που χωρίζονταν ανάλογα με την ηλικία τους σε τρεις κατηγορίες, έπρεπε να καλύψουν δρόμο που είχε μήκος ίσο με τα 5/6 του σταδίου (500 ποδών αντιστοιχεί σε 160μ). Η νικήτρια στεφανωνόταν με κλαδί αγριελιάς κι έπαιρνε κομμάτι από το κρέας της αγελάδας που θυσιαζόταν στη θεά. Είχε επίσης το δικαίωμα να αναθέσει το ομοίωμά της στο Ηραίον. Η νικήτρια αντλούσε δύναμη από την Ήρα, αφού έτρωγε από το ζώο που θυσιαζόταν γι’ αυτήν, και στεφανωνόταν με το κλαδί ελιάς. Ο Παυσανίας που διασώζει τη σχετική παράδοση, μας παραδίδει και την περιγραφή της Κόρης-αθλήτριας που συμμετέχει στα Ηραία: έχει τα μαλλιά λυτά στους ώμους και φορεί κοντό χιτώνα, με τον δεξιό ώμο γυμνό.

Σύμφωνα με το μύθο, πρώτη η Ιπποδάμεια διοργάνωσε τους αγώνες για να δείξει την ευγνωμοσύνη της στην Ήρα για τον γάμο της με τον Πέλοπα. Ο Πέλοπας πηγαίνει στην Πίσα για να αγωνιστεί σε αγώνες αρματοδρομίας και να κερδίσει ως έπαθλο την πριγκίπισσα Ιπποδάμεια. (Η γυναίκα και ως έπαθλο της νίκης). Μέχρι τώρα δεκατρείς μνηστήρες έχουν σκοτωθεί γιατί κατά βάθος ο πατέρας της Οινόμαος δεν θέλει να την παντρέψει. (Ο χρησμός λέει ότι ο γαμπρός του θα τον σκοτώσει). Με την βοήθεια της Ιπποδάμειας που τον ερωτεύτηκε, κερδίζει τους αγώνες, ο Οινόμαος σκοτώνεται και ο ίδιος καθιερώνει την αρματοδρομία ως επιτάφιο αγώνα (για να καθαρθεί από τον θάνατο του Οινόμαου) και ως προσφορά στους Θεούς. Για τους ίδιους λόγους η Ιπποδάμεια ιδρύει τα Ηραία. (Παυσ. 5.16.2-18)

Οι γιορτές της δεν είναι μόνο χαρούμενες αλλά αντανακλούν και κρίσεις, οπότε κινδυνεύει η τάξη με κατάρρευση. Κατά τη γιορτή του νέου έτους Ηραία με την μετάβαση της ιέρειάς της πάνω σε βοϊδάμαξα με την πομπή νέων που κρατούν ασπίδες η τάξη αποκαθίσταται. Στη Σάμο ο λατρευτικός της μύθος παραδίδει ότι πειρατές πήγαν να αρπάξουν το άγαλμά της νύχτα, αλλά αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν το άγαλμα στην παραλία και παρέθεσαν προσφορές τροφών. Οι πρώτοι κάτοικοι της Σάμου, οι Κάρες, ανακάλυψαν το άγαλμα και το έδεσαν με κλαδιά λυγαριάς για να μην μπορεί να ξαναφύγει. Η ιέρεια εξάγνισε το άγαλμα και το έφερε πίσω στον ναό. Αλλά και οι Κάρες, για να εξιλεωθούν για το δέσιμο του αγάλματος φορούν στεφάνια λυγαριάς, ενώ οι πιστοί της θεάς και η ιέρειά της φορούν δάφνινα. Το εορταστικό γεύμα γίνεται στο ιερό πάνω σε κλίνες λυγαριάς φορώντας στεφάνια λυγαριάς, προφανώς μπροστά στο άγαλμα. Στον λύγο αποδίδονται αρνιαφροδισιακές ιδιότητες, γι’ αυτό και η λατινική του ονομασία είναι agnus castus αγνό αρνί. Η ερμηνεία της γιορτής ως εξαγνιστικής, νυφικού λουτρού, γαμήλιας τελετής κτλ. δεν ικανοποιεί. Νυχτερινή απώλεια, εύρεση με το φως της ημέρας, βία στο άγαλμα και εξιλέωση, άνθρωποι με τα αγνά στεφάνια των Καρών, συμπόσιο σε πρωτόγονες κλίνες, θυσιαστήριο συμπόσιο στο ιερό έξω από την πόλη αντανακλούν μάλλον μια κατάσταση έκτακτης ανάγκης μέσω της οποίας επανεδραιώνεται με μεγαλύτερη ασφάλεια ο θεσμός, η τάξη της κανονικής ζωής, όταν η θεά επανέρχεται εξαγνισμένη στον οίκο της.

Στη Βοιωτία γιορτάζονταν κάθε 60 χρόνια τα μεγάλα Δαίδαλα από ομάδα πόλεων με την αρχηγία των Πλαταιών. Δαίδαλα ήταν ξύλινες μορφές κατασκευασμένες από κορμούς δένδρων, μάλλον μόνο χονδροειδώς πελεκημένοι. Μία από τις μορφές στολιζόταν σαν νύφη και ίσως στον πήλινο πίθο από τη Θήβα του πρώιμου 7^ου αι. π.Χ. κυκλαδικής τεχνοτροπίας να απεικονίζεται η στιγμή της ένδυσης της πλαγγόνας – Ήρας με τα όρθια χέρια, δύο γυναικείες μορφές και λιοντάρια δεξιά και αριστερά της. Με συνοδό μια παράνυμφο φέρεται από τον ποταμό Ασωπό στην κορυφή του Κιθαιρώνα επάνω σε άμαξα με πομπή ανάλογη του γάμου. Εκεί υπήρχε ξύλινη κατασκευή σαν βωμός, όπου θυσιάζονταν ζώα, ταύρος και αγελάδα για τον Δία και την Ήρα αντίστοιχα και στο τέλος όλα χάνονταν σε ένα ολοκαύτωμα με φωτιά ορατή από μακριά. Αυτή η γιορτή πυράς, ίσως μινωικής προέλευσης πήρε ομηρικό χαρακτήρα μέσω ενός αιτιολογικού μύθου: η φιλονικία, η απόσυρση στην Εύβοια, η εξαπάτηση της Ήρας με την ξύλινη κούκλα και τη φήμη ότι ο Δίας θα παντρευόταν την Πλαταιά, κόρη του Ασωπού. Η Ήρα σπεύδει με τις γυναίκες των Πλαταιών και σκίζει τα ρούχα της αντιζήλου, γέλια, ωστόσο η αντίζηλος πρέπει να καταστραφεί. Δύο αγάλματα και δύο επίθετα έχει η Ήρα στις Πλαταιές: νυμφευομένη και τελεία: μέσω της κρίσης ο γάμος διαρκώς ανανεώνεται. Πλαταιαί είναι και το όνομα της θεάς Γης και επομένως της συζύγου του Ουράνιου Πατέρα. Επομένως πίσω από τη μυθική αφήγηση υπάρχει η ιστορική επικάλυψη. Εκφράζει όμως και τη διχασμένη φύση της Ήρας, η οποία θέλει και δεν θέλει τον σύζυγο, όμως τελικά και οι δυο πετυχαίνουν τον σκοπό τους και η γιορτή, αν και μακάβρια, εξυπηρετεί την εύθυμη διάθεση των θεών.

Γιορτές γίνονταν και σε τόπους που διεκδικούσαν τη θεϊκή ένωση της Ήρας και του Δία –στην Εύβοια, στην Κνωσό, όπου γινόταν αναπαράσταση του γάμου κατά την ετήσια θυσιαστήρια γιορτή.

Επίθετα και τίτλοι της Ήρας

Η Ήρα συνοδεύεται από μεγάλο αριθμό λατρευτικών επιθέτων και είναι πολυώνυμος. Κάποια από αυτά χαρακτηρίζουν και άλλους θεούς, άλλα είναι αποκλειστικά δικά της, άλλα εκφράζουν την ολική κυριαρχία της.

Μια κατηγορία επιθέτων την περιγράφουν ως θεότητα της γυναίκας στα διάφορα στάδια της ζωής τους, ως ανήλικη κόρη, νύμφη, μητέρα, ερωτική γυναίκα, χήρα και ως προεξάρχουσα του γάμου. Μια δεύτερη κατηγορία προέρχεται από τους λατρευτικούς της τόπους. Η τρίτη κατηγορία αναφέρεται σε θεϊκές λειτουργίες, στην κυριαρχία και την προστασία που δίνει, π.χ. Ηνιόχη, Άνθεια· άλλη είναι περιγραφική των ναών και των θέσεών τους, π.χ. Ακραίη^[14], Λιμενία, ή αφορούν γενικούς τελετουργικούς όρους, π.χ. Δαίδαλα, Βοώπις κτλ. Πιο συγκεκριμένα, για μερικά από αυτά τα επίθετα γνωρίζουμε τα εξής:

Με το επίθετο Αλέα λατρευόταν στη Σικυώνα σε ανάμνηση του ναού που έκτισε ο Άδραστος στην Ήρα ύστερα από τη φυγή του από το Άργος:

καὶ τὸ τῆς ῞Ηρας τῆς Ἀλέας καλουμένης ἱερὸν καθ᾽ ὅνπερ ᾤκει τόπον ἱδρύσατο. τὴν δὲ ἐπωνυμίαν ἔλαβε ταύτην τὸ ἱερὸν διὰ τὸ φεύγοντα τὸν Ἄδραστον ἱδρύσασθαι καὶ καλέσαι ἱερὸν ῞Ηρας Ἀλέας. τὸ δὲ φυγεῖν τινες ἀλᾶσθαι ὠνόμαζον. (Σχόλ. Πινδ. Νεμ. 9.30 a.12 16

Με το επίθετο Αμμωνία λατρευόταν στην Ήλιδα για τον εξής λόγο: Οι κάτοικοι της Ήλιδας από τα πανάρχαια χρόνια συνήθιζαν να συμβουλεύονται το μαντείο του Άμμωνα Δία στη Λιβύη:

φαίνονται δὲ χρώμενοι ἐκ παλαιοτάτου τῷ ἐν Λιβύῃ μαντείῳ, καὶ ἀναθήματα Ἠλείων ἐν Ἄμμωνός εἰσι βωμοί· γέγραπται δὲ ἐπ᾽ αὐτῶν ὅσα τε ἐπυνθάνοντο οἱ Ἠλεῖοι καὶ τὰ χρησθέντα ὑπὸ τοῦ θεοῦ καὶ τὰ ὀνόματα τῶν ἀνδρῶν οἳ παρὰ τὸν Ἄμμωνα ἦλθον ἐξ ῎Ηλιδος. (Παυσ. 5.15.11)

Σε αυτή την περίπτωση η Ήρα συναρτάται άμεσα με τον Δία.

Με το επίθετο Άνθεια λατρευόταν στον ναό της στο Άργος. Μπροστά από τον ναό υπήρχε τάφος όπου κείτονταν θαμμένες οι γυναίκες που είχαν έρθει με τον Διόνυσο από τα νησιά του Αιγαίου και σκοτώθηκαν στον πόλεμο με τους Αργείους και τον Περσέα (Παυσ. 2.22.1). Με το επίθετο αυτό λατρευόταν και η Αφροδίτη στην Κνωσό. (Ησύχ.)

Το επίθετο Βοώπις τη συσχετίζει με τα μεγάλα ζώα και με την κυριαρχία της στις μεγάλες πεδιάδες. (Βλ. εδώ)

Το επίθετο Βουναία το απέκτησε από τον Βούνο, τον γιο του Ερμή και της Αλκιδάμειας, που ίδρυσε ιερό προς τιμή της στον δρόμο για την Ακροκόρινθο

τὸ τῆς Βουναίας ἐστὶν ῞Ηρας ἱερὸν ἱδρυσαμένου Βούνου τοῦ Ἑρμοῦ· καὶ δι᾽ αὐτὸ ἡ θεὸς καλεῖται Βουναία (Παυσ. 2.4.7).

Λακινία λεγόταν από το φημισμένο και πλούσιο ιερό της κοντά στον Κρότωνα (Στράβ. 6.1.11). Λέγεται πως το επίθετο αυτό προήλθε από τον Λακίνιο, επώνυμο ήρωα του ακρωτηρίου Λακίνιο στον Κροτωνα της Ιταλίας ή ληστή, που σκοτώθηκε από τον Ηρακλή, όταν πήγε να του κλέψει τα βόδια του Γηρυόνη. Για να εξιλεωθεί ο Ηρακλής για τον φόνο, ίδρυσε το ιερό της Λακινίας Ήρας πάνω στο ακρωτήρι. Αλλά υπάρχει και η παράδοση που θέλει τον ίδιο τον Λακίνιο να ιδρύει τον ναό, για να προσβάλει τον Ηρακλή τιμώντας τη θεά που υπήρξε σε όλη του τη ζωή εχθρός και διώκτης του. (Περισσότερα για τον Λακίνιο εδώ) Παραδίδεται ακόμη ότι το ακρωτήριο Λακίνιο ήταν δώρο της Θέτιδας στην Ήρα. Ο Αννίβας αφιέρωσε δίγλωσση επιγραφή (καρχηδονιακά και ελληνικά) στον ναό αυτό για την ιστορία των εκστρατειών του και ο Πολύβιος άντλησε στοιχεία από αυτή στη συγγραφή των πολέμων του Αννίβα:

ἡμεῖς γὰρ εὑρόντες ἐπὶ Λακινίῳ τὴν γραφὴν ταύτην ἐν χαλκώματι κατατεταγμένην ὑπ᾽ Ἀννίβου, καθ᾽ οὓς καιροὺς ἐν τοῖς κατὰ τὴν Ἰταλίαν τόποις ἀνεστρέφετο, πάντως ἐνομίσαμεν αὐτὴν περί γε τῶν τοιούτων ἀξιόπιστον εἶναι· διὸ καὶ κατακολουθεῖν εἱλόμεθα τῇ γραφῇ ταύτῃ. (Πολύβ. 3.33.18)

Οι τίτλοι παις, παρθενία και παρθένιος, νυμφευομένη, τελεία, χήρα, Αφροδίτη, γαμηλία, γαμήλιος την περιγράφουν ως θεότητα της γυναίκας στα διάφορα στάδια της ζωής τους, ως ανήλικη κόρη, νύμφη, μητέρα, ερωτική γυναίκα, χήρα. (Βλ. εδώ και Πολυδ., 1.24· Μάξιμ. Τύρ. 26.6.). Ο Πλούταρχος (Αίτια 265c8) αναφέρει ότι οι μελλόνυμφοι ζητούσαν την προστασία του Δία, της Ήρας, της Αφροδίτης, της Πειθώς και της Άρτεμης, ενώ και οι Μοίρες καλούνταν γαμήλιαι. Οι Αθηναίοι τίμησαν τον Δία και την Ήρα ονομάζοντας τον έβδομο μήνα του ημερολογίου τους (23 Δεκεμβρίου-22 Ιανουαρίου) Γαμηλιώνα. Υπήρχε και η γιορτή Γαμήλια.

Ένα ακόμη επίθετο της Ήρας είναι αταυρώτη:

Ἀταυρώτη: ἀντὶ τοῦ ἁγνὴ καὶ ἄμικτος· ταῦρος γὰρ τὸ αἰδοῖον τοῦ ἀνδρός. καὶ διὰ τοῦτο ἀταυρώτη, ἡ ἁγνὴ ἢ ἄζευκτος γάμου, καὶ ἀζυγής. καὶ βοῶπις ἡ ῞Ηρα καὶ ζυγία καὶ γαμηλία. (Σούδα)
Λυσιστράτη: Οἴκοι δ᾽ ἀταυρώτη διάξω τὸν βίον— (Καί μέσ' στο σπίτι θα περνώ χωρίς ανδρός παιγνίδια—)Κλεονίκη: Οἴκοι δ᾽ ἀταυρώτη διάξω τὸν βίον— (Καί μέσ' στο σπίτι θα περνώ χωρίς ανδρός παιγνίδια—) (Αριστοφ., Λυσ. 217-218)
Κλεονίκη: Οἴκοι δ᾽ ἀταυρώτη διάξω τὸν βίον— (Καί μέσ' στο σπίτι θα περνώ χωρίς ανδρός παιγνίδια—)
(Αριστοφ., Λυσ. 217-218)

Με τα επίθετα ζυγία και ζύγιος περιγράφονταν η Ήρα και ο Δίας ως προεξάρχοντες του γάμου (Ησύχ. s. v.)

Το επίθετο Ιππία (Παυσ. 5.15.4) αποδίδεται και σε άλλους θεούς –στην Αθηνά στην Αθήνα, την Τεγέα και την Ολυμπία (Παυσ. 1.30.4, 1.31.3, 5.15. 4, 8.47), στον Ποσειδώνα (6.20· Λίβ. 1.9), στον Άρη (Παυσ. 5.15. § 4). Τη συνδέει με τα άλογα και τα μεγάλα ζώα· το ίδιο και το επίθετο Ηνιόχη((Παυσ. 9.39.5).

Αργεία, Σαμία, Ολυμπία, Φαρυγαία ονομάζεται από τους κύριους τόπους της λατρείας της, το Άργος, τη Σάμο, την Ολυμπία, την πόλη Φαρύγες της Λοκρίδας· Ιμβραία από τον θεό ποταμό Ίμβρασο της Σάμου, όπου είδε για πρώτη φορά το φως η Ήρα, στη ρίζα μιας λυγαριάς (Απολλ. Ρ. 1.187· Παυσ. 7.4.) και όπου κατασκευάστηκε αργότερα ο ναός της (ήδη αναφέραμε ότι οι κάτοικοι του νησιού θεωρούσαν ότι το ιερό της θεάς ιδρύθηκε από τους Αργοναύτες γύρω από ένα ξόανο που είχαν φέρει μαζί τους από το Άργος), επίθετο που αποδιδόταν και στην Άρτεμη (Καλλίμ., Ύμν. στην Άρτ. 228). Πελασγίς αποκαλείται στη Θεσσαλία, όπως και η Δήμητρα που με αυτή την επωνυμία είχε ναό στο Άργος, από τους Πελασγούς, επίθετο που δείχνει και την παλαιότητα της λατρείας της (Απολλ. Ρ. 1.14· Παυσ. 2.22).

Με τα επίθετα Αιγοφάγος (Παυσ. 3.15.7· Ησύχ. και Ετυμ. Μ. s. v.) και "Ὑπερχειρία (= προστάτιδα) λατρευόταν στη Σπάρτη:

῞Ηρας δὲ ἱερὸν Ὑπερχειρίας κατὰ μαν τείαν ἐποιήθη, τοῦ Εὐρώτα πολὺ τῆς γῆς σφισιν ἐπικλύζοντος. ξόανον δὲ ἀρχαῖον καλοῦσιν Ἀφροδίτης ῞Ηρας· ἐπὶ δὲ θυγατρὶ γαμουμένῃ νενομίκασι τὰς μητέρας τῇ θεῷ θύειν. (Παυσ. 3.13.8-9)

Σε κάθε περίπτωση το σύνολο των επιθέτων καταδεικνύουν τον πολυσύνθετο χαρακτήρα και την παντοδυναμία της Ήρας, της πελασγικής αγροτικής θεάς που απεικονίστηκε σανιδόμορφη, της μυκηναϊκής αρχικά κιονόμορφης, στη συνέχεια με πυλεώνα και πόλο θεάς (που αιτιολογούν την ύπαρξη επιθέτων πολεμικών) με την κοινή και ισότιμη λατρεία με τον Δία από τον 13ο αι. π.Χ. Συγκεντρωτικά παραθέτουμε τα επίθετα:

Α(Η)ερόμορφος
Αθάνατος
Αιγοφάγος
Ακραία, Ακρία
Αλέα
Αμμωνία
Ανθεία
Απτοετής (που δεν πτοείται στα λόγια)
Αργεία/Αργῴα/Αργολίς
Αργυρόθρονος
Αρχηγέτης
Αστύοχος (που προστατεύει την πόλη)
Αφροδίτη
Βαρύζηλος
Βαρύθυμος
Βαρύκτυπος (που ηχεί φοβερά)
Βαρύμηνις
Βασίλεια, Βασιλίς
Βουναία
Βοώπις
Γαμηλία / Γαμήλιος
Γαμοστόλος (που ετοιμάζει τα του γάμου· αποδίδεται και στην Αφροδίτη)
Δύσμαχος
Δυσμήχανος
Ευεργεσία (έτσι αποκαλούνταν στο Άργος, Ησύχιος)
Ζηλήμων/Ζηλομανής
Ζυγία
Ηεροφοίτος (αυτός που πλανάται στον αέρα)
Ηνιόχη
Ιμβρασία/Ιμβρασίη
Ιππία
Καλλιστέφανος (αποδίδεται και στη Δήμητρα)
Κυδίστη/Κυδρή (=ενδοξότατη· αποδίδεται και σε άλλους θεούς)
Κυρία (αποδίδεται και σε άλλους θεούς)
Λακεδαιμονία
Λακινία
Λευκώλενος (αποδίδεται και σε: Περσεφόνη, Ελένη, Ανδρομάχη, Αρήτη)
Λιμενία
Μάκαιρα
Μεγαλοσθενής/Μεγασθενής
Μεγιστοάνασσα
Νυμφευομένη
Νύμφη
Ολυμπία / Ολυμπιάς
Οπλοσμία (= ένοπλος· έτσι χαρακτηριζόταν στην Πελοπόννησο)
Ουρανία
Παις
Παμβασίλεια
Πανδαμέτειρα
Πανεπόψιος
Πανομφαία (επίθετο για τον Δία και την Ήρα)
Παντογένεθλος
Παρθενία/Παρθένος
Πελασγιάς/Πελασγίς
Ποικιλόμητις/Ποικιλομήχανος (ο ποικίλα μηχανώμενος)
Πολεμητόκος (αποδίδεται και στην Αθηνά)
Πολιούχος
Πολυμήχανος
Πολυώνυμος
Πορφυρόζωνος
Πότνια
Προδρομία
Πρωτόθρονος
Σαμία
Συζυγία
Τελεία
Τελχινία (αποδίδεται και στον Απόλλωνα –Τελχίνιος)
Τροπαία (πνοή ανέμου από τη θάλασσα στην ξηρά)
Υπερχειρία
Φαρυγαία
Φερέσβιος (που δίνει ζωή· αποδίδεται και σε άλλους θεούς)
Χήρα
Χρυσόθρονος
Χρυσοπέδιλος
Χρυσόπεπλος

Σχετικά λήμματα:

Αγαμέμνονας, Αηδόνα, Αιγαίωνας, Ακταίωνας, Αλκμήνη, Αλωάδες, Αμφιάραος, Άναυρος, Άνιγρος, Απόλλωνας, Άργος, Άρης, Αρκάδας, Ασκληπιός, Αστερίωνας, Άτακτα, Ατρέας, Γαία, Γάλα της Ήρας, Γαλαξίας, Γαλινθιάδα, Γυναίκες των Θηβών, Δελφύνη, Δίας και την Ήρα, Ελάφι της Κερύνειας, Ελένη, Έριδα, Έρωτας, Ευρυμέδοντας, Ευρώπη, Εφιάλτης, Έχιδνα, Ηλέκτρα, Ηραία, Ηρακλής, Ήφαιστος, Θυέστης, Ίμβρασος, Ινώ, Ζώνη της Ιππολύτης, Ίυγγας, Ιφιγένεια, Ιώ, Κάδμος και Αρμονία, Καλλιστώ, Καραβίδα, Κένταυρος, Κένταυροι, Κλάδεος, Κρόνος, Λάδωνας, Λάιος, Λάμια, Λερναία Ύδρα, Λιοντάρι της Νεμέας, Λυκάων, Μαρσύας, Μεγάρα, Μελάμποδας, Μελικέρτης, Μενέλαος, Μήδεια, Μήλα των Εσπερίδων, Οιδίποδας, Ορέστης, Όρθρος, Ουρανός, Παλικοί, Πάνας, Πάρης, Πελασγός, Πολύδωρος, Πορφυρίωνας, Ποσειδώνας, Πρίαπος, Προιτίδες, Πύθωνας, Ρέα, Σειρήνες, Σεμέλη, Σιληνός, Σιληνοί, Σκάμανδρος, Σκύλλα, Σφίγγα, Τειρεσίας, Τιτυός, Τυφώνας, Υάδες, Ύπνος, Φίδια του Ηρακλή, Φόλος, Φοράδες του Διογένη, Χάρυβδη, Χείρωνας, Ωκυρρόη, Ωρίωνας

Αρχαία ελληνική μυθολογία

ΗΡΑ

Πορφυρίωνας

Ευρυμέδοντας

Εφιάλτης

Ιξίονας

Αλκμήνη

Η γέννηση του Ηρακλή

Θηλασμός και αθανασία

Τα φίδια της Ήρας στην κούνια του Ηρακλής

Η Ήρα στέλνει μανία στον Ηρακλή. Η μετονομασία του ήρωα

Παρουσία της Ήρας στην πορεία του Ηρακλή

Τιμωρώντας τον Φιλοκτήτη

Η συμφιλίωση και ο γάμος

Λητώ

Ιώ

Καλλιστώ

Σεμέλη

Και μια παραλλαγή

Λάμια

Αφροδίτη

Ελάρα. Πιθανή εκδίκηση

Ο Κρόνος τρώει τα παιδιά του

Η αποπλάνηση του Δία. Το τέχνασμα

Συνωμοσία της Ήρας με τον Ύπνο

Η ζώνη της Αφροδίτης

Οἶστρος

Η μεταμόρφωση της Ιώς/δαμάλας σε Ιώ/γυναίκα

Ήρα vs Άρτεμη

Η Ίριδα στον Αχιλλέα με μηνύματα της Ήρας

Η δράκαινα των Δελφών και ο Τυφώνας

Κλέοβης και Βίτωνας

Ήρα, Αθηνά, Ποσειδώνας αλυσοδένουν τον Δία

Ήρα, Δίας, Διόνυσος. Κοινή λατρεία στη Λέσβο (Σαπφώ)

Ήρα, Δίας, Διόνυσος. Κοινή λατρεία στη Λέσβο (Αλκαίος)

Ορφικός ύμνος στην Ήρα

Ομηρικός ύμνος στην Ήρα

Η Ήρα στη Σεμέλη

Διόνυσος ο Θηβαίος, γιος του Δία και της Σεμέλης