ΕΝΔΥΜΑΣΙΑ
Λαογραφικό και Εθνολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, Αστικό Ελληνικό Σπίτι στη Θεσσαλονίκη, Θεσσαλονίκη 1985.
Τουρκική Ενδυμασία
“Οι πρόκριτοι και επιφανείς (αγιάνηδες)”, γράφει ο Απ. Βακαλόπουλος, “φορούν καφτάνι από μεταξωτό ατλάζι, φορέματα με πολύχρωμη φόδρα και σαμαρόγουνα και στο κεφάλι διάφορων ειδών χρυσοΰφαντα σαρίκια. Οι άνθρωποι της μεσαίας τάξης φορούν επενδύτη από αγγλικό βαμπακερό και καφτάνι από ύφασμα της Δράμας. Οι κυρίες και οι δούλες τους σκεπάζουν το πρόσωπό τους με το φερετζέ και βαδίζουν ντροπαλές. Οι πλούσιες φορούν πολυτελή πανωφόρια από μετάξι χρυσοΰφαντα”.
Ήρεμοι και σοβαροί πηγαινοέρχονται οι μωαμεθανοί με τα αρρενωπά, γεμάτα αποφασιστικότητα πρόσωπά τους. Κάπου – κάπου βλέπει κανείς και γυναίκες με μισοσκεπασμένα πρόσωπα να κάνουν τα ψώνια τους. Οι περισσότεροι όμως που συνωστίζονται μέσα από το πλήθος είναι οι δραστηριότεροι Ισραηλίτες.
Μουτσόπουλος Ν., Θεσσαλονίκη 1900-1917, Εκδ. Μολχό, 1981.
Το μωσαϊκό της ενδυμασίας
Ξαφνικά εμφανίζονται άλλοι τύποι: Βουλγάρες με τα πλατιά τους πρόσωπα οδηγούν ένα γαϊδουράκι, στη ράχη του καβάλα το πιο μικρό τους παιδί, ντυμένο, όπως κι αυτές, κόκκινα φορέματα – από απέναντι έρχονται Εληνίδες από χωριά έχοντας σκεπασμένα συχνά το ωραίο κεφάλι μ’ ένα τσεμπέρι απ’ όπου κρέμονται φλουριά πάνω απ’ τους κροτάφους. Έπειτα πάλι Ρωμιοί με πονηρούτσικα μάτια, παπάδες και καλόγεροι με τα ψηλά μαύρα καμηλαύκια και τα μακριά μαύρα ράσα, τσιγγάνες κουρελιασμένες με τα παιδιά τους, τζιντζάροι και περιποιημένοι ντυμένοι αρβανίτες, και αρναούτες που φυλάνε τα προξενεία, άξιοι να πάρουν το πρώτο βραβείο, ντυμένοι την όμορφη εθνική τους ενδυμασία (φουστανέλλα). Φοράνε στο αγέρωχο κεφάλι το κόκκινο φέσι, όπως όλοι, εκτός από τους φραγκολεβαντίνους, με την άσπρη τους πουκαμίσα, τη φουστανέλλα – που την φοράει κι ο Έλληνας χωρικός κι οι καλύτεροι Έλληνες στρατιώτες, οι Εύζωνοι, που κατεβαίνει πολύπτυχη ως το γόνατο, σκεπάζει τους ώμους και τη ράχη με το ισπανικό γιλέκο που είναι συνήθως γαλάζιο, χρυσοκέντητο και γίνεται ένας πραγματικός θώρακας, και που τα φαρδομάνικά της πέφτουν κρεμαστά από πίσω. Στο γόνατο κάτω από την πουκαμίσα φοριέται το επίσης σχιστό παντελόνι από ένα ασπροκίτρινο ύφασμα που μοιάζει σαν τσόχα και καλύπτει στενά τις κνήμες ως τη φτέρνα. Στη μέση φοράνε γενικά ένα κόκκινο ζωνάρι κι από πάνω μια πέτσινη ζώνη που έχει μπροστά το σελάχι γεμάτο μαχαίρια με ασημένιες λαβές και πιστόλια πλούσια στολισμένα.
Π. Κ. Ενεπεκίδης, Θεσσαλονίκη και Μακεδονία 1798-1912, εκδ. Βιβλιοπωλείον της “Εστίας” Ι.Δ. ΚΟΛΛΑΡΟΥ ΚΑΙ ΣΙΑ Α.Ε. σελ. 108-113”.
Ενδυμασία Ελληνίδων “Μοδίστρες και καπελούδες”
Η Σαλονίκη, με τις παροικίες των ξένων, τους πλούσιους και πολυταξιδεμένους Εβραίους και τις αρχοντικές ελληνικές οικογένειες, είχε αξιόλογη κοσμική κίνηση. Οι βεγγέρες στ’ αρχοντόσπιτα και τις βίλες, οι χοροί στις παντοειδείς λέσχες και οι παραστάσεις ξένων και ελληνικών θιάσων, επέβαλλαν στις κυρίες ντύσιμο σύμφωνο με την τελευταία μόδα του Παρισιού και της Βιέννης. Τις βοηθούσαν σ’ αυτό τα μεγάλα εμπορικά καταστήματα Στάιν, Τύρριγκ, Μπον Μμαρσέ, Δαλέγκα, Παναγιωτίδη και Οορόσντι Παγκ, που έφερναν από την Ευρώπη έτοιμα φορέματα για τις κυρίες και φιγουρίνια για τις μοδίστρες.
Παλιές μοδίστρες της πόλης μας ήταν η Λουΐζα Συνδίκα, μητέρα του δημάρχου Πέτρου Συνδίκα, που κατοικούσε στη συνοικία του Αγίου Αθανασίου, η Ελένη και η Αννέτα Ναούμ, που έμεναν στη συνοικία της Νέας Παναγίας. Όλες έραβαν στα σπίτια τους κι εκεί πήγαιναν για πρόβες οι κυρίες του καλού κόσμου, με τις βικτώριες και τα λαντώ τους.
Στα 1914 ήρθε στη Θεσσαλονίκη από ένα χωριό των Δαρδανελλίων ένα κοριτσάκι, η Κατίνα Παξιμαδά, που, αφού, τελείωσε το Καλαμαρί, άρχισε να ράβει πρώτα σ’ ένα σπίτι της οδού Ευζώνων και έπειτα στο τριώροφο σπίτι της στην οδό Λασσάνη, όπου είχε την έδρα του ο “Οίκος Ραπτικής Παξιμαδά”.
Κατά τη δεκαετία 1915-1925, τότε που η μοδιστρική ήταν τέχνη και όχι βιομηχανία, ξακουστές μοδίστρες ήταν η Αρίστη Ασημακοπούλου, μητέρα της σοπράνο Ακριβής Ασημακοπούλου, η Ελένη Πετροπούλου, γυναίκα του καραγκιοζοπαίχτη Χαριλάου, η Νεράντζη, η Καραζήση, θεία του γνωστού διαφημιστή, η Έλλη Μουρμούρη και πολλές άλλες, που φρόντιζαν ν’ αποκτήσει το σώμα των κυρίων το πολυπόθητο σχήμα S. Η προβολή του στήθους εμπρός και των οπισθίων πίσω πετυχαινόταν με τους κορσέδες και τις μπαλαίνες, που τόσο ταλαιπωρούσαν το γυναικείο κορμί. Η αμφίεση όμως αυτή δυσκόλευε το γδύσιμο και ίσως απομάκρυνε μερικές φορές ενδεχόμενα παραστρατήματα.
Το καλό φουστάνι χρειαζόταν και κατάλληλο καπέλο. Την εποχή εκείνη μόνο οι δούλες, όπως έλεγαν τότε τις οικιακές βοηθούς, δεν φορούσαν καπέλο. Οι πιο παλιές καπελούδες της πόλης μας, που ήταν γνωστές σ’ ολόκληρη τη Μακεδονία, ήταν η Αυγουστίνα Μαυροκέφαλου, η Καίτη Μπελικάκη, η Κατίνα Σακκά, καθώς και οι κάπως νεότερες, στο επάγγελμα και στην ηλικία, Κλειώ στην Ανάληψη, Ανδρονίκη Σαπιζώ, Έλλη Γουριώτου, Σοφία Δαδακαρίδου, Ελπίδα Βούλγαρη και Ασπασία Καρνούτσου, που είχε το εργαστήριό της στην οδό Τσιμισκή, δίπλα στα καταστήματα Άκρον Ίλιον Κρυστάλ, και πέθανε τον Ιανουάριο του 1989.
Γυναικεία καπέλα έφτιαχνε και ο Νικολανδρέας Κοντογούρης, αρχηγός του Κόμματος της Λαϊκουριάς, του οποίου ήταν και το μοναδικό μέλος. Το εργαστήριό του ήταν στην οδό Εθνικής Αμύνης, κοντά στο Σιντριβάνι.
Τα φουστάνια και τα καπέλα τα πήγαιναν στις πελάτισσες οι μαθητευόμενες μοδιστρούλες και καπελούδες μέσα σε όμορφα κυλινδρικά χαρτονένια κουτιά και έπαιρναν από τις κυρίες το απαραίτητο ρεγάλο και μερικές φορές στα κρυφά από τους κυρίους κανένα τσιμπηματάκι στα πισινά.
Τραγουδούσαν και τη Μοδιστρούλα, από την οπερέτα. Η γυναίκα του δρόμου του Νίκου Χατζηαποστόλου:
Το τικ τακ της μηχανής σου μοδιστράκι
σου το το λέω μ’ έχει κάνει παλαβό…
Το ρεφραίν το τραγουδούσαν οι Σαλονικιοί μ’ έναν τρόπο που ξένιζε τους Αθηναίους. Έλεγαν:
Αχ μοδιστρούλα μου ναζιάρα και σκερτσόζα
με τη βελόνα την καρδιά μου πώς τρυπάς
όταν περνάς από μπροστά μου όλο πόζα
μπιρ μπόζα, μπιρ μπόζα
το τακουνάκι σου με χάρη να χτυπάς.
Εκείνο το μπιρ μπόζα έφερνε στο νου τον μποζά, που πουλούσαν στο δρόμο οι Αρβανίτες μποζαντζήδες.
Εμφάνιση μαλλιών
Πριν από το 1920 οι γυναίκες είχαν μακριά μαλλιά και για να τα περιποιηθούν χρησιμοποιούσαν χτένες από διάφορα υλικά. Τα χτένια πολυτελείας ήταν από χρυσά σύρματα καμωμένα από ειδικούς τεχνίτες, τους συρμακέζηδες. Στο επάγγελμα κάποιου προγόνου της χρωστάει τ’ όνομά της η σαλονικιώτικη οικογένεια Συρμακέζη, που είχε το σπίτι της δίπλα στην Παναγούδα. Ας θυμηθούμε και τα χτένια από όστρακο με τα πυκνά δόντια, που μ’ αυτά μας ξεψείριζαν οι μανάδες μας.
Αναγκαίο συμπλήρωμα της γυναικείας αμφίεσης ήταν οι βεντάλιες. Αυτές ήταν κομψότατες και πουλιούνταν σε μεγάλη ποικιλία στα εμπορικά της οδού Βενιζέλου. Υπήρχαν βεντάλιες μικρές, που χωρούσαν στο κορσάζ, και μεγαλύτερες, που οι κυρίες τις κρεμούσαν με χρυσές αλυσιδίτσες στη μέση τους ή στον καρπό του χεριού τους.
Οι βεντάλιες πολυτελείας είχαν σκελετό από φίλντισι, από ταρταρούγα, από χρυσό ή από ασήμι, που συγκρατούσαν πολύτιμο ύφασμα, μεταξωτό τούλι, γιαπωνέζικο χαρτί ή περγαμηνή. Οι λαβές ήταν στολισμένες με μαργαριτάρια και πολύτιμες πέτρες.
Στους χορούς και τις κοσμικές συγκεντρώσεις πάνω στις βεντάλιες των κυριών έγραφαν οι θαυμαστές τους τ’ όνομά τους και μερικές φορές και ένα δίστιχο. Σε πολλά Σαλονικιώτικα σπίτια φυλάγουν βεντάλιες που πάνω τους φιγουράρουν ονόματα πολιτικών, καλλιτεχνών και η ηθοποιών που πέρασαν από την πόλη μας.
Οι φτωχότερες χρησιμοποιούσαν χάρτινες βεντάλιες, που δεν είχαν βέβαια πάνω τους μαργαριτάρια, αλλά τις δρόσιζαν το ίδιο κατά τις ζεστές μέρες.
Τομανάς Κ., Οι κάτοικοι της παλιάς Θεσσαλονίκης, Εξάντους, 1992.
Οι ενδυμασίες των Εβραίων ανδρών
Πολύ πιο πλούσιες είναι οι ενδυμασίες των ανδρών. Όσοι προέρχονται από τις φτωχότερες κοινωνικές τάξεις, οι τεχνίτες, οι έμποροι, φορούν συνήθως τη φαρδιά, χρωματιστή βράκα που φτάνει μέχρι κάτω από το γόνατο και κρατιέται από το πλατύ χρωματιστό ζωνάρι που το τυλίγουν στη μέση – πάνω από το πουκάμισο το κοντό γιλέκο, όλα σε διάφορους χρωματισμούς, και στο κεφάλι το φέσι ή ένα πολύχρωμο τουρμπάνι πλεγμένο λίγο πολύ με τέχνη. Οι κοινωνικής τάξεως ανώτεροι και πιο εύποροι Σπανιόλοι που εξακολουθούν να ντύνονται ακόμη όπως και οι πρόγονοί τους – αυτοί δε φοράνε πια τη βράκα. Έχουν μια μακριά φορεσιά που κατεβαίνει ως τον αστράγαλο από ύφασμα με πολύ χτυπητά χρώματα ή από μετάξι ριγωτό. Οι ενδυμασίες αυτές των ανδρών υπάρχουν σε όλα τα χρώματα: σε χτυπητό χρυσοκίτρινο με απαλό γαλάζιο, επίσης και σε βαθύ κόκκινο. Και αυτή η φορεσιά επίσης κρατιέται στη μέση από ένα πολύχρωμο πλατύ ζωνάρι. Πάνω από την ενδυμασία αυτή φοράνε ένα γιλέκο με αρκετά φαρδιά μανίκια, που δεν κλείνει, κι αυτό από χρωματιστό μετάξι αλλά πάντοτε σ’ ένα άλλο χρώμα από κείνο που έχει η κύρια ενδυμασία, και πάνω απ’ αυτό το ανοικτό καυτάνι, κι αυτό από πολύχρωμο μετάξι και πιμπιλωμένο με γούνα. Το περίβλημα αυτό το φοράνε και οι φτωχότερες τάξεις και μόνο από την ποιότητα της γούνας αναγνωρίζει ο έμπειρος με την πρώτη ματιά πάνω – κάτω την περιουσιακή κατάσταση του φορέα. Τη συνήθη γαρνιτούρα της γούνας την προμηθεύει η αλεπού. Οι πιο αρχοντικοί φοράνε μάλλον σπάνια το κάλυμμα της κεφαλής που μοιάζει με τουρμπάνι, σχεδόν όλοι τους φοράνε το φέσι”.
Ενεπεκίδης Π.Κ., Η Θεσσαλονίκη στα χρόνια 1875-1912, Κυριακίδης 1988.
ΕΒΡΑΙΟΙ
Γυναικείες ενδυμασίες
Οι Εβραίες της Θεσσαλονίκης φορούν κάτω από το στήθος και πάνω από τη μέση μια φαρδιά ζώνη που κρατάει την αρκετά στενή ρόμπα. Από το πάνω μέρος του σώματος, η ράχη, οι ώμοι και το στήθος καλύπτονται μόνο με το πουκάμισο ή με μια ανοικτού χρώματος μαντήλα για το στήθος, ενώ ο λαιμός και το πάνω μέρος του στήθους μένουν ακάλυπτα. Οι γυναίκες λοιπόν δίνουν την εντύπωση που έδιναν περίπου και οι Γαλλίδες της εποχής του Διευθυντηρίου, οι καλούμενες “Merveilleuses”, μ’ ένα μοντέρνο ντεκολτέ σε σχήμα καρδιάς.
Τα μαλλιά καλύπτονται εντελώς με μια μαντήλα με βαθύ πράσινο χρώμα, που είναι συνήθως στολισμένη με κεντήματα κι έχει κάποτε κι ένα κόσμημα από ευγενές μέταλλο, που δένεται στο κεφάλι και πέφτει πίσω στη ράχη όπως ένας μεγάλος βάτραχος, απ’ την εποχή που οι κοπέλες είχαν ακόμη κοτσίδες. Ευχαρίστως ομολογώ ότι το σκέπασμα αυτό των μαλλιών δεν τονίζει την γυναικεία ομορφιά, αλλά κι αυτό το στόλισμα.
Οι πιο παρακατιανές Εβραίες φοράνε ένα ιδιόρρυθμο φόρεμα που φαίνεται αρκετά αξιοπρεπές επειδή το υλικό του είναι συχνά πλούσιο, ενώ οι ίδιες είναι αρκετά ψηλές και στητές. Οι παντρεμένες έχουν τα μαλλιά τους σκεπασμένα και μαζεμένα σε μια ζωηρόχρωμη μεταξωτή μαντίλα που μοιάζει με σακούλα, τα χρώματα δε που προτιμάνε είναι το άλικο και το πράσινο. Η σακούλα αυτή, δέκα με δώδεκα πόντους πλατιά, αρχίζει από πάνω απ’ το κεφάλι, κατεβαίνει στο λαιμό και πέφτει στη μέση. Η άκρη της είναι συχνά κεντημένη με μαργαριτάρια και χρυσά κρόσια. Γύρω απ’ τους κροτάφους τυλίγουν ένα σταμπωτό μαντίλι που το συγκρατούν με ένα άλλο διαφορετικού χρώματος το οποίο, περνώντας κάτω από το πηγούνι, δένεται φιόγκο στην κορυφή του κεφαλιού. Μερικά κομμάτια ροζ ή άλικης γάζας συμπληρώνουν αυτή την αρκετά πολύπλοκη κόμμωση. Τα φουστάνια τους είναι στενά, σταμπωτά, βαμβακερά σε ανοιχτό χρώμα, με πολύ μικρή μέση και ανοιχτά μπροστά, μ’ ένα μαντίλι από μουσελίνα, βαλμένο έτσι ώστε ν’ αφήνει να φαίνονται μερικές σει΄ρες από ακατέργαστα μαργαριτάρια. Οι παντρεμένες φοράνε επί πλέον ένα φαρδύ χρυσό κολάρο γύρω από το λαιμό. Πάνω από τα βαμβακερά φορέματά τους βάζουν ένα μεταξωτό ριγέ επανωφόρι με βυσσινιά ή άλικη φόδρα, και αυτό τελείως ανοιχτό μπροστά ενώ γύρω από το λαιμό έχει κίτρινο σειρήτι. Στο πίσω μέρος η μέση και οι ώμοι φαίνονται σε μια σχεδόν γραμμή, απ’ όπου κατεβαίνει το φουστάνι για να καταλήξει σε μια μακριά στενή ουρά που δένεται στη μια πλευρά για να διευκολύνει το περπάτημα. Όταν βγαίνουν στην πόλη φοράνε πάνω απ’ όλα αυτά, ακόμα και στις πιο μεγάλες ζέστες, ένα φαρδύ πανωφόρι από άλικο ύφασμα που φτάνει μέχρι τα πόδια, γαρνιρισμένο με σκουρόχρωμη γούνα, και τυλίγουν το κεφάλι και τους ώμους με ένα μεγάλο βέλο από άσπρο Καλικό. Όταν τα κορίτσια φτάνουν στην ηλικία της παντρειάς σκεπάζουν το κεφάλι τους με ένα σάλι, ρίχνοντας τη μιαν άκρη του πάνω στο δεξί ώμο”.
Μουτσόπουλος Ν.Κ., Θεσσαλονίκη 1900-1912, εκδ.Μ. Μολχό, 1981.
Εβραίος Πλανόδιος Έμπορος Υφασμάτων
Κοψίδας Κ., Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης “μέσα από τις καρτ-ποστάλ 1886-1917”, Θεσσαλονίκη 1992
Βουλγάρες
Οι Βουλγάρες αφήνουν τα μαλλιά τους να κρέμονται κάτω σε μια μεγάλη πλεξούδα,τους αρέσει όμως να κρεμούν πάνω κάθε είδους νομίσματα,ασημένια ή χρυσά,αν μπορεί,αλλά κατά κανόνα μόνο από μπακίρι γυαλισμένα να λάμπουν.Κουβαλούν ολόκληρο τον πολεμικό τους οπλισμό,την οικοσυσκευή και τους οικογενειακούς της θησαυρούς πάνω στο κεφάλι τους.Κάθε Βουλγάρα έχει τις Κυριακές και τις γιορτές ένα κόκκινο γαρύφαλο πίσω από το δεξί αυτί.Αυτό ισχύει τουλάχιστο για τις νεότερες και τις ομορφότερες που μπορούν να έχουν ακόμη την απαίτηση να αρέσουν.Κατά τα άλλα το κύριο φόρεμα τους είναι μια άσπρη μπλούζα από χοντρό λινό πανί που κρατιέται στη μέση με μια φαρδιά πράσινη ζώνη.Από τη ζώνη αυτή κρέμονται μακριές φράντσες και η μπλούζα είναι παντού πιμπιλωμένη με χρωματιστά σειρήτια και κορδέλλες που με την σύνθεση των χρωμάτων και των αραβουργικών σχημάτων τους δείχνουν καμιά φορά ένα αρκετά καλό γούστο
Ενεπεκίδης Π.Κ., Η Θεσσαλονίκη στα χρόνια 1875-1912, εκδ. Αφοι Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1988, σ.89-90.
Οι Βούλγαροι φορούνε μια στενή καφεδί ενδυμασία με κόκκινη ζώνη και κόκκινο φέσι.
Οι Άλβανοι ξεχωρίζουν με τη φουστανέλλα η οποία έχει κάποια ομοιότητα με την ποδιά των Σκωτζέζων.Οι φουστανέλλες γίνονται από λινό πανί,δένονται σφιχτά σαν μια γυναικεία ποδιά στη μεση και κατεβαίνουν ως λίγο πιο ψηλά από το γόνατο.Μια τέτοια φουστανέλλα αποτελείται όλο από τριγωνικές λωρίδες που έχουν τη κορυφή προς τα πάνω και την κοντή πλευρά προς τα κάτω,τις μακριές λουρίδες τη μια δίπλα στην άλλη και στο κάτω μέρος έχουν το σχήμα ενός πολύπτυχου.
Ενεπεκίδης Π.Κ., Η Θεσσαλονίκη στα χρόνια 1875-1912, εκδ. Αφοι Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1988, σ.89-90.
Δυτικό τοίχος (1918)
Musee Albert Kahn, Thessalonique 1913-1918 Οδηγός Έκθεσης Μ.Ι.Ε.Τ. 21/3-2/6/2000
Γυναίκες σε τσιγγάνικο καταυλισμό(1918)
Musee Albert Kahn, Thessalonique 1913-1918 Οδηγός Έκθεσης Μ.Ι.Ε.Τ. 21/3-2/6/2000
Εβραία με καλοκαιρινή ενδυμασία(1918)
Musee Albert Kahn, Thessalonique 1913-1918 Οδηγός Έκθεσης Μ.Ι.Ε.Τ. 21/3-2/6/2000
Νεαρή Μουσουλμάνα (1913)
Musee Albert Kahn, Thessalonique 1913-1918 Οδηγός Έκθεσης Μ.Ι.Ε.Τ. 21/3-2/6/2000
Νεαρή Τουρκάλα (1918)
Musee Albert Kahn, Thessalonique 1913-1918 Οδηγός Έκθεσης Μ.Ι.Ε.Τ. 21/3-2/6/2000
Μουσουλμάνοι πρόσφυγες από πρόσφυγες 1913
Musee Albert Kahn, Thessalonique 1913-1918 Οδηγός Έκθεσης Μ.Ι.Ε.Τ. 21/3-2/6/2000
Εβραϊικο χορευτικό συγκρότημα
Κοψίδας Κ., Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης “μέσα από τις καρτ-ποστάλ 1886-1917”, Θεσσαλονίκη 1992
Μητέρα και κόρη
Κοψίδας Κ., Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης “μέσα από τις καρτ-ποστάλ 1886-1917”, Θεσσαλονίκη 1992
Οικογένεια Εβραίων
Κοψίδας Κ., Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης “μέσα από τις καρτ-ποστάλ 1886-1917”, Θεσσαλονίκη 1992
Καθημερινή φορεσιά Εβραίας
Κοψίδας Κ., Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης “μέσα από τις καρτ-ποστάλ 1886-1917”, Θεσσαλονίκη 1992
Εβραίες
Κοψίδας Κ., Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης “μέσα από τις καρτ-ποστάλ 1886-1917”, Θεσσαλονίκη 1992
Εβραίοι
Κοψίδας Κ., Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης “μέσα από τις καρτ-ποστάλ 1886-1917”, Θεσσαλονίκη 1992
Βουλγάρες
Μέγας Γιάννης, Οι «Βαρκάρηδες» της Θεσσαλονίκης. Η αναρχική βουλγαρική ομάδα και οι βομβιστικές ενέργειες του 1903, εκδ. Τροχαλία, Αθήνα 1994.
Ελληνική φορεσιά
Τσακτσίρας Λ., Στην παλιά Θεσσαλονίκη μια περιδιάβαση με λόγο και εικόνα, εκδ. Μαλλιάρης Παιδεία, Θεσσαλονίκη 1997.
Ελληνική φορεσιά
Τσακτσίρας Λ., Στην παλιά Θεσσαλονίκη μια περιδιάβαση με λόγο και εικόνα, εκδ. Μαλλιάρης Παιδεία, Θεσσαλονίκη 1997.
Ελληνική φορεσιά
Τσακτσίρας Λ., Στην παλιά Θεσσαλονίκη μια περιδιάβαση με λόγο και εικόνα, εκδ. Μαλλιάρης Παιδεία, Θεσσαλονίκη 1997.
Τουρκάλα
Τσακτσίρας Λ., Στην παλιά Θεσσαλονίκη μια περιδιάβαση με λόγο και εικόνα, εκδ. Μαλλιάρης Παιδεία, Θεσσαλονίκη 1997.
Τούρκικη φορεσιά
Τσακτσίρας Λ., Στην παλιά Θεσσαλονίκη μια περιδιάβαση με λόγο και εικόνα, εκδ. Μαλλιάρης Παιδεία, Θεσσαλονίκη 1997.
Αρραβωνιασμένη
Λαογραφικό και Εθνολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, Αστικό Ελληνικό Σπίτι στη Θεσσαλονίκη, Θεσσαλονίκη 1985.
Γυναικεία εσώρουχα
Λαογραφικό και Εθνολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, Αστικό Ελληνικό Σπίτι στη Θεσσαλονίκη, Θεσσαλονίκη 1985.
Σετ μανικιούρ
Λαογραφικό και Εθνολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης Αστικό Ελληνικό Σπίτι στη Θεσσαλονίκη, Θεσσαλονίκη 1985.
Διαφήμιση αρωμάτων
Λαογραφικό και Εθνολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης Αστικό Ελληνικό Σπίτι στη Θεσσαλονίκη, Θεσσαλονίκη 1985.
Διαφήμιση εποχής
Λαογραφικό και Εθνολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης Αστικό Ελληνικό Σπίτι στη Θεσσαλονίκη, Θεσσαλονίκη 1985.
Μαθήτριες Παρθεναγωγείου
Λαογραφικό και Εθνολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης Αστικό Ελληνικό Σπίτι στη Θεσσαλονίκη, Θεσσαλονίκη 1985.
Μωράκι
Λαογραφικό και Εθνολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης Αστικό Ελληνικό Σπίτι στη Θεσσαλονίκη, Θεσσαλονίκη 1985.
Νιόπαντρο ζευγάρι
Λαογραφικό και Εθνολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης Αστικό Ελληνικό Σπίτι στη Θεσσαλονίκη, Θεσσαλονίκη 1985.
Ελληνική οικογένεια (1905)
Λαογραφικό και Εθνολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης Αστικό Ελληνικό Σπίτι στη Θεσσαλονίκη, Θεσσαλονίκη 1985.
Μέλη Φιλοπτώχου Αδελφότητος
Λαογραφικό και Εθνολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκη,ς Αστικό Ελληνικό Σπίτι στη Θεσσαλονίκη, Θεσσαλονίκη 1985.
Ραφείο
Ζαφείρης Χρ., Παπατζήκας Αρ., Εν Θεσσαλονίκη 1900-1960, εκδ. Εξάντας
Οικογενειακή φωτό
Ζαφείρης Χρ., Παπατζήκας Αρ., Εν Θεσσαλονίκη 1900-1960, εκδ. Εξάντας
Βουλγάρικη οικογένεια
Petropoulos El., Old Salonica, pb. Kedros, Αθήνα 1980.
Αλβανοί 1916
Petropoulos El., Old Salonica, pb. Kedros, Αθήνα 1980.
Εύζωνας και κρητικοί
Petropoulos El., Old Salonica, pb. Kedros, Αθήνα 1980.
